Wat maakt de mens tot mens? Niet alleen dat hij een scheppend, zingevend wezen is, maar ook – en misschien vooral – dat hij op de schouders staat van vorige generaties. Socrateshoogleraar Marc Davidson staat stil bij humanisme en duurzame ontwikkeling in het jaar dat het Humanistisch Verbond 70 jaar bestaat.
Door Marc Davidson
Jaap van Praag (red. één van de oprichters van het Humanstisch Verbond) noemt twee opdrachten voor een Humanistisch Verbond. Ten eerste het bieden van een ‘geestelijk doordachte en zedelijk verantwoorde levensbeschouwing’; ten tweede – zoals ik dat interpreteer – het wapenen van atheïstische en agnostische humanisten tegen miskenning en aanvallen vanuit religieuze hoek.
Deze tweede opdracht heeft wat aan belang ingeboet: door de sterke ontkerkelijking is de kans op sociale uitsluiting bij het uitkomen voor 'je ongeloof in hogere machten' een stuk minder groot dan zeventig jaar geleden. Daarbij komt dat het hedendaagse humanisme überhaupt een minder scherpe tegenstelling schetst ten opzichte van religie dan Van Praag in zijn oprichtingsrede. Van Praags eerste opdracht is echter onverminderd van belang: een Humanistisch Verbond kan en dient een alternatief te bieden voor de bestaande religieuze levensbeschouwingen enerzijds en nihilisme anderzijds. Juist in ons tijdsgewricht is het belangrijk uit te dragen dat religie geen monopolie heeft op het vermogen betekenis en zin te geven aan het leven, en dat ontkerkelijking daarom niet noodzakelijkerwijze tot nihilisme leidt.
Maar de gedachte dat men buiten het gebedshuis aan het nihilisme is overgeleverd, valt wel te begrijpen.
Individualisme
De toegenomen individuele vrijheid om zelf te bepalen waaraan wij waarde hechten en hoe wij aan ons leven betekenis geven, heeft ook een keerzijde in de vorm van een toegenomen individualisme: het idee dat wat van waarde is ook enkel in ons persoonlijke leven en persoonlijke ervaringen is te vinden. In het beste geval uit zich dat in de wens tot zelfontplooiing, in het slechtste geval in doelloos consumptisme. In beide gevallen kan de waarde uit beeld raken van wat de individuele mens overstijgt, de waarde van wat wij alleen gezamenlijk tot stand kunnen brengen: de waarde van verbondenheid, de waarde van kunst en wetenschap, de waarde van gedeelde praktijken en tradities. Maar juist het bijdragen aan deze zaken die het individu overstijgen, stelt mensen het meest in staat betekenis aan hun leven te ontlenen.
Van nihilisme worden dan ook weinigen gelukkig. Taak van het humanisme is dan ook te tonen dat er ook zonder geloof in hogere machten er een levensbeschouwing bestaat die zingevend is; dat wij waarde in de wereld kunnen zien en een ‘doordachte’ moraal erop kunnen nahouden, zonder dat deze van hogerhand is gegeven. Dat is ook vanuit het oogpunt van duurzaamheid – het onderwerp van mijn leeropdracht – essentieel.
Levensbeschouwing
Willen wij mensen motiveren zich in te zetten voor een duurzame ontwikkeling, dan zal men ook op het diepste niveau van levensbeschouwing moeten inzien dat de verre toekomst, de verdere ontwikkeling en bloei van het menselijk project, voor ons hier en nu van betekenis is. Dat onze mogelijkheden betekenis te ontlenen aan ons leven onlosmakelijk zijn verbonden aan ons uitzicht op de verre toekomst. Wat de mens tot mens maakt, is immers niet alleen dat hij een scheppend wezen is dat vanuit zichzelf waarde geeft, maar ook – en misschien vooral – dat hij voortbouwt en op de schouders staat van vorige generaties. Het voortzetten van die ontwikkeling, het streven naar een duurzame ontwikkeling, is daarom bij uitstek een humanistische waarde. Niet alleen om de wereld humaan te houden voor toekomstige generaties en vanuit respect voor de natuur, maar ook vanuit zingeving voor onszelf.
Marc Davidson is Socrateslhoogleraar 'Filosofie van duurzame ontwikkeling vanuit een humanistisch perspectief'. Op 15 april sprak hij zijn oratie uit onder de titel Duurzaam willen ontwikkelen.
Verschillende Socrateshoogleraren zullen een essay / blog schrijven over 70 jaar Humanistisch Verbond.