Veel wordt er over vrijheid gesproken, zeker nu. Maar als we niet duidelijk maken wat we eronder verstaan, wordt het al snel een ratjetoe aan interpretaties. Dat helpt ons niet verder. Hoe kan het wel?
Op 5 april kwam er een zaak voor in Nigeria, om precies te zijn: in het noordelijk gelegen district Kano. Mubarak Bala, de voorzitter van de Humanist Association in Nigeria stond terecht. Hij was in 2020 opgepakt en zonder aanklacht in de gevangenis gegooid. Pas anderhalf jaar later hoorde hij de aanklacht. Enkele Facebook posts werden door de streng islamitische machthebbers in Kano als blasfemisch aangemerkt. Daarop staan daar zware straffen.
Bala verdedigde zich door zich te beroepen op de vrijheid van meningsuiting. Hij ontkende dat de berichten blasfemisch waren.
De rechtbank ging er niet in mee. Bala moet een celstraf van 24 jaar uitzitten. Humanists International, waar het Humanistisch Verbond onderdeel van uitmaakt, protesteerde samen met Amnesty International en de Nederlandse regering. Het heeft niet geholpen. Bala zit vast.
Is het in Nederland even erg?
Enkele dagen later kreeg ik een mailtje van een lid van het Humanistisch Verbond. Hij sprak zijn afschuw uit over het lot van Mubarak Bala, om er meteen aan toe te voegen dat hij hoopte dat ik toch wist dat het in Nederland niet veel beter is. Uit zijn mail: ‘Hoop dat je je realiseert dat het ook in Nederland al een tijdje zo is. Als je een andere mening hebt dan het kabinet dan wordt je uitgesloten of weggezet als een soort idioot. Hoop tevens dat je je ook sterk wil maken voor bijvoorbeeld Willem Engel. Hij doet geen vlieg kwaad, wordt erg geframed en tenslotte in de (isoleer)cel gezet. Zorgelijk dat dit zo maar kan in Nederland. Mag ook hopen dat het Humanistisch Verbond niet zijn kop in het zand steekt.’ Einde citaat.
Voor deze wakkere schrijver is het met de vrijheid in Nederland ongeveer even beroerd gesteld als in Nigeria.Vrijheid, dat betekent immers toch dat je alles mag zeggen, dat je iedere mening mag hebben? Het betekent toch ook dat jouw mening nooit onderdrukt mag worden door machthebbers die boven jou gesteld zijn? Juist het standpunt van de minderheid moet je toch verdedigen; zij zijn immers de vlaggendragers van het vrijdenken? Dus waarom zou de situatie van mensenrechtenactivist in Nigeria anders zijn dan die van Willem Engel in Nederland, en waarom moet de één beschermd en de ander niet?
‘Vrijheid’: een ratjetoe
U voelt de verwarring. En misschien ook wel de ongerijmdheid van de vergelijking. Het geeft iets weer van de complexiteit die met zo’n concept als vrijheid gepaard gaat. Vrijheid als een opeisbaar recht van het individu om te denken, zeggen en doen wat hem goed dunkt. Vrijheid als een ruimte waar minderheidsstandpunten geuit kunnen worden, zonder daarvoor vervolgd te worden. Vrijheid van de burger ten opzichte van de staat. Vrijheid van de burger ten opzichte van machtige instituties: vroeger van de kerk, nu van de markt die gedomineerd wordt door grote bedrijven. Vrijheid om je eigen identiteit te kunnen ontwikkelen. Vrijheid om in je onderhoud te kunnen voorzien.
Praten over vrijheid vraagt dus allereerst: duidelijk maken waar we het over hebben. Waar dat niet gebeurt, wordt het al snel een ratjetoe aan interpretaties. Dat helpt ons niet verder.
Vrijheid als gelijkwaardigheid
Het humanisme, en het Humanistisch Verbond in het bijzonder, heeft een lange traditie in het verdedigen van vrijheden. Halverwege de twintigste eeuw was die vrijheidsstrijd vooral gericht tegen de dominantie van de kerkelijke instituties. De dominantie van de traditionele waarden die door de kerken verdedigd werden knelden steeds meer. Mensen die niet kerkelijk waren werden achtergesteld of buitengesloten. Humanisten vochten voor gelijke rechten van buitenkerkelijken. Omdat minder rechten ook meteen minder vrijheid betekent.
Die strijd is wel gestreden. De macht van de kerk is sterk afgenomen. Maar daarmee is de ongelijkheid niet afgenomen. Er zijn nieuwe instituties en ideologieën voor in de plaats gekomen. En dus is er van die gelijkwaardigheid nog niet veel terecht gekomen.
Het voert te ver om het vraagstuk van ongelijkheid in relatie tot vrijheid hier helemaal uit te diepen. Maar laat ik naar drie aspecten kijken. Allereerst naar de manier waarop sociaaleconomische ongelijkheid vrijheden van mensen beperkt, dan naar hoe de klimaat- en de ecologische crisis vrijheden ontneemt en tenslotte naar hoe dominante instituten onze vrijheden aantasten.
Vrijheid vs. armoede
Nederland hoort tot de rijkste landen ter wereld. Toch leeft bijna een miljoen mensen in Nederland onder de grens van het inkomen dat je nodig hebt om in je onderhoud en dat van je kinderen te voldoen. Bijna een kwart miljoen kinderen groeit op in armoede. Onder niet-westerse migranten, eenouder gezinnen en alleenstaanden en praktisch opgeleiden is de kans tot deze groep te horen substantieel hoger. In grote steden zoals Amsterdam groeit in sommige wijken bijna de helft van de kinderen in armoede op. Bijna de helft!
Hoe heeft dat invloed op vrijheid? Het korte antwoord is: op alle denkbare manieren.
De vrijheid om je te ontwikkelen is bij kinderen die in armoede opgroeien zeer beperkt. Een kind dat zonder ontbijt naar school gaat leert slecht. Een kind dat slechter leert gaat aan het eigen kunnen twijfelen. Als dat kind ook nog opgroeit in een omgeving waar ouders en andere verzorgers druk zijn de eindjes aan elkaar te knopen, dan zal dat het zelfvertrouwen nog verder ondermijnen. Dan is er immers vaak geen tijd of geld om het kind te stimuleren met aandacht, zorg en educatieve uitstapjes. Kortom: dat kind zal zijn of haar talenten niet kunnen ontwikkelen. En daardoor minder keuzes hebben in de rest van het leven. Minder vrijheid.
Een volwassene die in armoede leeft wordt ook beperkt in haar of zijn vrijheid. Alle energie nodig hebben om met het beperkte geld uit te komen, geen geld om naar feestjes te gaan, cadeautjes te kopen, de kroeg of het restaurant te bezoeken, … Kortom: weinig ruimte een sociaal leven te onderhouden. En de daarbij komende schaamte. Het is duidelijk: de vrijheid om een leven te leiden dat voldoening, eigenwaarde en zin geeft is enorm veel moeilijker als je in armoede leeft.
Misschien denkt u: tsja, armoede is van alle tijden, daar valt toch weinig aan te doen.
Het tegendeel is waar. Armoede is namelijk een politieke keuze. Uit een recent rapport van het CPB blijkt dat de rijkste 1 procent relatief veel minder belasting betaalt dan de rest. Sterker nog: de onderste helft van alle Nederlanders betaalt twee keer zoveel belasting als de rijkste 1 procent (28% – 55%).
Daarmee is de vrijheid van de rijkste Nederlanders – om het leven te leiden dat ze kiezen – heel veel groter dan diezelfde vrijheid voor de minder gefortuneerde Nederlanders.
Vrijheid vs. klimaat
Een tweede ontwikkeling die onze vrijheid bedreigt is de klimaatcrisis. Hoewel er nog maar kort geleden over gesteggeld werd door politici en opiniemakers, is het inmiddels volstrekt duidelijk. We zorgen met onze manier van leven voor een afbraak van onze leefomgeving. Fossiele brandstoffen zorgen voor opwarming, de roof van grondstoffen zorgt voor uitputting van de aarde en de optelsom van die twee vernietigt de biodiversiteit. Het laatste IPCC rapport is duidelijk: we vernietigen onszelf.
De relatie met vrijheid is evident. De crisis bedreigt ons leven. Nu al. Boeren die hun inkomen verliezen in Sub-Sahara Afrika, land dat verdroogt, spanningen en conflicten als gevolg van klimaatverandering. De lijst is lang.
Onze vrijheden blijken kwetsbaar. Ook bij ons, in het rijke Westen, zal klimaatverandering ons leven op onvrijwillige wijze beïnvloeden. Al hebben we de mogelijkheden om de ergste effecten te bestrijden. We zullen in moeten leveren. We zullen de vrijheid om te doen en laten wat we willen moeten beperken.
“ Onze vrijheden blijken kwetsbaar. Ook bij ons, in het rijke Westen, zal klimaatverandering ons leven op onvrijwillige wijze beïnvloeden. ”
Vrijheid vs. Big Tech
Tenslotte beperken ook nieuwe instituties onze vrijheden. Ik zei het al, tot nog maar kort geleden werd het leven van mensen gedomineerd door de regels van de kerk en de daarmee verbonden politieke instituties. Dat is veranderd. Velen hebben dat terecht als een bevrijding ervaren.
Maar hoeveel vrijheid heeft het ons werkelijk opgeleverd? In de geglobaliseerde wereld zijn nieuwe onvrijheden ontstaan. We zagen een snelle opbouw van een economie die een neoliberale ideologie volgde. Overheden die hun rol als marktmeester opgaven, bedrijven die in dat gat sprongen en uitgroeiden tot mondiale conglomeraten.
Het meest sprekende voorbeeld van hoe dit onze vrijheden aantast is de kracht en macht van Tech industrie. Met algoritmes en kunstmatige intelligentie wordt ons gedrag beïnvloed. Wie denkt dat het nog wel meevalt raad ik aan het WRR rapport over A.I. te lezen. De realiteit is dat onze leefwereld inmiddels doordrongen is van technologie die ontwikkeld is om ons gedrag te sturen, in een richting die het verdienmodel van de producent dient.
We hebben ons aan de macht van de kerk ontworsteld, om ons gedrag nu te laten sturen door bedrijven. Bedrijven die inmiddels meer geld en meer invloed hebben dan de gemiddelde landsregering
Controle en macht
Historica Annelien de Dijn gaf vorig jaar in haar boek Vrijheid een verhelderend overzicht van het denken over vrijheid sinds de oude Grieken, en ze constateert dat er twee grote bewegingen zijn die elkaar afwisselen. De ene pleit voor de democratie, in de letterlijke betekenis. Zo volledig mogelijke zeggenschap van het volk, van de burgers, over de wetten die het samenleven reguleren.
De andere is antirevolutionair en wil een overheid die regulerend optreedt. In de praktijk betekent dat een overheid die bezit en macht beschermt. Ten koste van de bezitslozen.
Zoals de overheid in Nigeria de islamitische macht beschermt. En zoals de schrijver die mij mailde vindt dat de overheid de macht steunt.
Het gaat er dus om de macht te controleren. De macht van de regering, de macht van de lobby van het grote geld. Hoeveel controle hebben we daarop? Hebben we de checks and balances die een gezonde democratie nodig heeft voldoende gewaarborgd? Maakt de politiek keuzes die werkelijk in ons belang zijn? Niet alleen van degenen die het gemaakt hebben, die het geld en de invloed hebben. Maar het belang van de collectieve samenleving?
De fan van Willem Engel denkt van niet. Maar belangrijker is het de woorden van de net overleden ex-ombudsman Alex Brennikmeier erbij te halen. Hij zei in een interview in Trouw, refererend aan de Toeslagenaffaire: ‘Het laat zien dat onze democratische rechtsstaat gewoon niet functioneert. We hebben een wetgever die zich niet aan de rechtsstaat houdt, een uitvoerder die de wet klakkeloos opvolgt, en een rechter die het beleid alleen maar bevestigt.’
Vrijheid heeft een goed functionerende overheid nodig. Een overheid die enerzijds de vrijheden van burgers beschermt door ongelijkheid te beperken. Die onze toekomst beschermt, de klimaatcrisis bestrijdt en het noodzakelijke klimaatbeleid voert. Een overheid ook die voorkomt dat de macht zich niet eenzijdig concentreert. En die macht zeker niet eenzijdig bevoordeelt.
Vrijheid en democratie
Vrijheid heeft daarbij democratie nodig. De ruimte voor tegendenkers om tegen het dominante geluid in te gaan. Zoals Bala in Nigeria. En ja, zelfs van Willem Engel in Nederland. Inspraak en medezeggenschap. Dat gaat veel verder dan eens in de vier jaar verkiezingen.
Brede en representatieve inspraak met bijvoorbeeld burgerberaden zijn daarbij hoognodig. Als we dat niet organiseren zal de macht zich verder concentreren bij de weinige bezitters en zal het tegengeluid alleen klinken van de schreeuwers op de flanken. Met de politiek daar steeds machtelozer tussenin.
Vrijheid betekent ook de gebalanceerde stem van het brede midden laten klinken. De stem die zegt: ik verdedig mijn eigen vrijheid, maar altijd in relatie tot de ander. Altijd in solidariteit met degene die geen stem heeft. Met de uitgeslotene, de onderdrukte, de achterblijver. Zonder die zachte, milde en empathische stem verliezen we onze lang bevochten vrijheid.
In april 2022 gaf directeur Robbert Bodegraven deze lezing over vrijheid tijdens een Studium Generale in Delft.
Vrijheid is een van de kernwaarden van het Humanistisch Verbond. Vlak na de Tweede Wereldoorlog zijn we opgericht om te werken aan een vrije en humane samenleving. Wat bedoelen we als we over vrijheid spreken? Lees meer over onze kijk op vrijheid op humanistischverbond.nl/vrijheid
Tags: #armoede #Democratie #robbert bodegraven #vrijheid
A list of posts
Vrij denken, samen leven. Sinds 1946.
Blijf op de hoogte van acties voor een menselijker samenleving, inspirerend nieuws en evenementen.