Een plek voor alle vrijdenkers van deze wereld
Ik dacht dat we hem hier persoonlijk zouden ontmoeten!’, zei iemand proestend. Ook anderen lachten hard toen duidelijk werd dat Spinoza al zo’n driehonderd jaar dood was. De meesten hadden wel eens van deze filosoof en vrijdenker gehoord, maar zich niet gerealiseerd dat hij in het Nederland van de zeventiende eeuw leefde.
Voor de documentaire Ongelovig – Vrijdenkers op de vlucht filmden we onder meer in het stadsarchief van Amsterdam. Daar ligt een kolossaal boek, afkomstig uit de Amsterdam-se Portugese Synagoge, waarin de banvloek staat uitgeschreven die in 1656 over Spinoza werd uitgesproken door de Portugees-Joodse geloofsgemeenschap.
Met een aantal atheïstische asielzoekers en vrijdenkers uit onder meer Pakistan, Bangladesh, Afghanistan en Syrië mocht ik de originele tekst bekijken. Spinoza werd uit zijn geloofsgemeenschap gestoten vanwege zijn vrije denkbeelden over religie.
Hij geloofde niet in een persoonlijke god, en schreef over het belang van vrijheid van denken. Men verweet hem ‘slechte meeningen en werken’. In de banvloek die over hem werd uitgesproken werd beschreven hoe God hem zou straffen in de hemel. Maar ja, als je niet gelooft in een hemel, dan ben je daar natuurlijk niet erg van onder de indruk. Pijnlijker was dat ook zijn familie en alle mensen in zijn omgeving opgeroepen werden hem sociaal uit te stoten:
‘Waarschuwende, dat hem niemand mondeling mag spreken, niemand bij geschrifte, niemand hem enige gunst verlenen, niemand onder een dak met hem verblijven, niemand op vier ellen afstand van hem vertoeven, niemand enig papier lezen, door hem gemaakt of geschreven.’
Na het lezen hiervan was het even stil in het kamertje van het stadsarchief. De asielzoekers en vrijdenkers herkenden dit soort banvloeken uit hun eigen leven. Ook zij zijn verstoten om het uiten van hun ‘vrije’ gedachten. Spinoza had de religieuze en sociale straf kunnen terugdraaien als hij berouw zou hebben getoond, en plechtig zijn opvattingen zou hebben teruggenomen. Maar dat deed hij niet. Want hij stond nu eenmaal vóór zijn ideeën. Hij had het geluk dat hij terecht kon bij gelijkgestemde vrienden, want anders was het leven haast ondragelijk geworden.
Hetzelfde beleefden deze vrijdenkers in Bangladesh, Syrië, Afghanistan en Pakistan. Naast de sociale uitsluiting dreigde er ook ander gevaar. In Bangladesh bestaan gewelddadige, islamitische terreurgroepen die vrijdenkers letterlijk met messen doodhakken op straat. In Afghanistan en Pakistan staan hoge straffen op afvalligheid en godslastering.
Op de vlucht voor geweld en vervolging kwamen ze naar Nederland. Tijdens het maken van de documentaire merkten we dat ze zelfs in Nederland nog bedreigd worden, en dat
de politie en medewerkers van asielzoekerscentra doodleuk adviseren om hun opvattingen maar te verzwijgen. Een regelrechte schande. Vrijdenkers en humanisten blijken kwetsbaar,
overal in de wereld. Dat blijkt ook uit het Freedom of Thought Report 2016 dat het Humanistisch Verbond in samenwerking met de internationale humanistische koepelorganisatie (IHEU) elk jaar uitbrengt. In 55 landen loop je kans vervolgd te worden voor afvalligheid of religiekritiek, en in dertien landen riskeer je zelfs de doodstraf. Hoewel Nederland in het rapport optimistisch ‘groen’ kleurt wat betreft de juridische positie van ongelovigen, hebben nieuwe vrijdenkers van Marokkaanse en Turkse komaf ook last van sociale uitsluiting.
Uit onderzoek blijkt intussen dat de groep van de zogenaamde ‘ongebondenen’ in de wereld steeds sterker toeneemt. Ook in streng-islamitische landen zijn er steeds meer mensen – ook gelovigen – die af willen van religieuze dogma’s en voorstander zijn van een scheiding tussen religie en politiek. Het is maar een handjevol mensen die dit vervolgens ook durft te zeggen. Zij verdienen onze steun. Zowel in als buiten Nederland. Zoals Spinoza onderdak kreeg bij gelijkgestemde vrienden, verdienen ook de Spinoza’s van onze tijd een ontmoetingsplek en platform. Want, zoals de Afghaanse Javeed het in de documentaire treffend zegt: ‘Als wij niets zeggen, bestaan we niet.’
Dit blog verscheen in het winternummer #4 van magazine Human.
Foto: Still uit de film
Lees HVMAN # 4 online
A list of posts
Vrij denken, samen leven. Sinds 1946.
Blijf op de hoogte van acties voor een menselijker samenleving, inspirerend nieuws en evenementen.