Celebrating Dissent vierde het weekend van 31 augustus de vrijheid om anders te denken, de vrijheid om niet te geloven, de vrijheid om jezelf te zijn. Een verslag.

Mensen uit verschillende landen, religies en culturen kwamen het weekend van 30 en 31 augustus en 1 september in Amsterdam samen om universele rechten en vrijheid van meningsuiting te vieren en te verdedigen. Het festival wordt georganiseerd door Maryam Namazie, een Iraanse, secularistische mensenrechtenactiviste, woordvoerster van Iran Solidarity, One Law for All en Council of Ex-Muslims of Britain, en debatcentrum De Balie. De vrijheid van de vrijdenkers werd gevierd met theater, lezingen, debatten, poëzie, film, stand-up comedy en interviews.

De vrijheid die de vrijdenkers nemen is niet zonder consequenties. Sprekers worden vrijwel allemaal op dagelijkse basis met de dood bedreigd, zijn verbannen uit hun thuisland of kunnen niet meer zonder beveiliging over straat, vanwege wie ze zijn of hoe ze denken. Het is ook om deze reden dat voormalig Charlie Hebdo-journalist Zineb El Rhazoui niet aanwezig kon zijn.

Vrijdenkers voelen zich in Nederland, en Amsterdam in het bijzonder, eindelijk verwelkomd. Atheïsten en agnosten uit moslimlanden welkom heten wordt steeds unieker. In Noorwegen, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten krijgen ze nauwelijks meer ruimte, geven ze tijdens het festival aan. Platforms zijn bang voor beschuldigingen van islamofobie.

Een verslag van de belangrijkste discussies en conclusies van het festival.

Verder weg van vrijheid en veiligheid

Onderdrukking en inperking van vrijheid van denken neemt wereldwijd toe, en steeds vaker vanuit religieuze motieven. Celebrating Dissent gaf veel aandacht aan vrouwen en LHBTI’ers aangezien zij vaak de eerste slachtoffers zijn. Kijk naar de nieuwe abortuswetgeving in sommige staten van de Verenigde Staten en sharia-wetgeving in islamitische landen. Wanneer fundamentalisme en extremisme oprukken zijn vrouwen en LHBTI’ers de eerste en de hardst getroffenen.

Het festival was liefdevol, maar zeker niet mild. Passiviteit, verbloemingen en wegkijken mogen geen opties meer zijn voor politieke partijen, met de opkomst van extreemrechts en religieus extremisme die elkaar voeden en versterken, stelden sprekers. Over één ding was iedereen het eens: zonder secularisme kan de naleving van mensenrechten niet gegarandeerd worden, noch voor gelovigen noch voor ongelovigen. Vrijheid is een universeel goed en moet nog altijd worden bevochten, met name door linkse partijen.

Momenteel ervaren vrijdenkers linkse partijen steeds meer als regressieve partijen. Ze menen dat links zijn progressiviteit teniet heeft gedaan door zich te mengen in identiteitspolitiek. Als linkse partijen zich werkelijk tegen discriminatie en voor een sociaal leefbare samenleving inzetten, dan zal het geen uitzonderingen moeten maken voor specifieke groepen. Links moet institutionele veranderingen teweegbrengen en met wetgeving komen gebaseerd op universele mensenrechten.

Politieke ‘thuislozen’

De sprekers en bezoekers menen dat vrijdenkers uit niet-Westerse landen, door de opkomst van identiteitspolitiek, in een strijd op meerdere fronten zijn beland. Enerzijds kampen ze met strenger immigratiebeleid, discriminatie en doodsbedreigingen op basis van hun afkomst vanuit conservatief en (extreem)rechtse hoek.

Anderzijds krijgen ze bij links weinig ruimte omdat bij linkse partijen islamkritiek wordt verward met moslimhaat. Dit wordt versterkt met de komst van de term ‘islamofobie’, waarin geen onderscheid wordt gemaakt tussen islamkritiek en moslimhaat.

Vrijdenkers weten daarom niet waar ze naartoe moeten. Rechts is geen optie, en een groot deel van links sluit hen ook uit (omdat de vrijdenkers zogenaamd islamofoob zouden zijn). Ze worden uitgemaakt voor ‘verraders’ en de kritiek die vrijdenkers uiten kan voor linkse partijen het electoraal schadelijke predicaat ‘islamofoob’ opleveren – een risico dat ze liever niet willen nemen.

In hun land van herkomst hebben ze zich ingezet voor progressieve zaken zoals rechten van vrouwen en LHBTI’ers. Hier zijn ze voor opgepakt, waarna ze het land ontvluchten en naar West-Europa gekomen zijn, waar ze tegen een muur van onwetendheid oplopen. Ze voelen zich hopeloos en vergeten, juist door de politieke groep waar ze zich thuis zouden moeten voelen: de linkse partijen.  

Er is in Europa weinig kwantitatief onderzoek gedaan naar de politieke standpunten van vrijdenkers uit islamitische landen. Maar de Amerikaanse organisatie Ex-Muslims of North America is onlangs begonnen met een ledenonderzoek. Onder de 500 ondervraagden deelt 90 tot 95 procent mee dat ze voorstanders zijn van linkse partijen.

Islamitisch fundamentalisme en extreemrechts krijgen beiden wat ze willen

Vrijdenkers aanwezig bij Celebrating Dissent zijn in onbegrip geraakt door simplistische categorisatie binnen linkse partijen, teweeggebracht door identiteitspolitiek. Volgens hen categoriseren linkse partijen niet-Westerse migrantengroepen automatisch als religieus. Deze categorisering kan volgens hen op zichzelf worden geïnterpreteerd als een vorm van discriminatie. Niet iedere Afghaan is moslim. Het is volgens hen funest voor het secularisme, voor hen een essentieel onderdeel van de democratische rechtsstaat.

Nog schadelijker vinden de bezoekers de ruimte die linkse partijen hebben gecreëerd voor religie in de politiek. Volgens hen houden linkse partijen zich nu bezig met het creëren van ruimte voor religie in de politiek onder het mom van vrijheid van religie en minderheidsrechten. Dit zien zij als regressief en schadelijk voor het linkse gedachtegoed.

Daarnaast plukken juist conservatieve en extreemrechtse partijen hier de vruchten van. Zij kunnen zo eisen dat ook zij recht hebben op hun ‘christelijke waarden’. Door middel van deze waarden prediken ze zich als beschermheren van de ‘oorspronkelijke’ Westerse cultuur, dan wel de oorspronkelijke bewoners van het Westen. Voor de bezoekers van het festival is het duidelijk: het islamitisch fundamentalisme en extreemrechts krijgen zodoende beide wat ze willen, namelijk verdrukking van de rechten van vrouwen en LHBTI’ers, juist de twee groepen waar links in het verleden zich progressief voor inzette, aldus de sprekers van het festival.

 

Kaping door extreemrechts, victim-blaming door links

Het wordt volgens de bezoekers pas wrang als vrijdenkers uit islamitische landen zien hoe hun rechtmatige zorgen instrumenteel zijn geworden voor extreemrechtse partijen. De islamkritiek van deze vrijdenkers wordt vertaald in xenofobie en strenger immigratiebeleid. De boodschap die mensenrechten zou moeten versterken wordt misbruikt om alle moslims te stigmatiseren en grenzen dicht te gooien. En laat dat juist de afvalligen persoonlijk nog harder treffen.

Dit wordt versterkt door de stilte van links, die niet opkomt voor de afvalligen. Zodoende faciliteren ze de extreemrechtse toe-eigening van islamkritiek, islamkritiek die extreemrechts vertaalt naar moslimhaat. Het is een vorm van kaping door extreemrechts en victim-blaming aan linker zijde. Want voor die aan islamcritici toegeschreven ‘moslimhaat’, worden de islamcritici ter verantwoording geroepen door links. Terwijl de islamkritische vrijdenkers zelf juist het slachtoffer zijn het islamitisch fundamentalisme. Zodoende doet links mee aan victim-blaming.

In Nederland wordt vaak de term ‘islamofobie’ onterecht gebruikt. Er bestaan belangrijke verschillen tussen islamofobie, islamkritiek en moslimhaat.

Islamofobie is een omstreden term die duidt op (overdreven) angst voor en afkeer van alles wat met de islam te maken heeft. Tegenstanders van het gebruik van het begrip zien het als een manier om kritiek op de islam af te doen als overtrokken angst en de islam te vrijwaren van kritiek.

Islamkritiek is kritiek rondom de religie en overtuigingen binnen de Islam en de instituten die meent de religie te vertegenwoordigen.

Moslimhaat gaat over het uitsluiten, discrimineren of bedreigen van een moslim enkel op grond van hun geloof, of het geweld tegen moslims of hun gebouwen. Religiekritiek wordt niet gerekend tot moslimhaat.

“Waarom mogen alleen witte mensen over atheïsme spreken?”

Het besef lijkt niet te dagen dat de strijd van vrijdenkers niet een strijd is tégen moslims, concluderen sommige sprekers. Velen hebben nog familie en vrienden die gelovig zijn en voor hen zijn zij nog altijd een steunpunt en zelfs supporters. Want vrijdenkers zetten zich in voor universele mensenrechten, en dus strijden ze ook voor gelovigen.

En niet zonder reden. In islamitische landen worden onder het mom van religieuze geschriften mensenrechten veelvuldig geschonden. Marteling, seksuele uitbuiting en doodstraffen zijn daar dagelijkse praktijken. Dit treft niet enkel ongelovigen, maar ook moslims. Bovendien wordt een spirituele en persoonlijke beleving van de islam voor veel moslims onmogelijk gemaakt omdat de staat de islamitische geboden en verboden voor hen interpreteert en oplegt. Van de gemeenschap wordt zodoende enkel passiviteit verwacht. Wanneer passiviteit niet wordt gehonoreerd volgt vaak nog striktere interpretatie van geschriften en dus strengere wetgeving.

Deze groep vrijdenkers hebben de dodendans voorlopig ontsprongen. Maar veel van hun verwanten zijn achtergebleven in land van herkomst. Het is dan ook onmogelijk om van de vrijdenkers in het Westen te verwachten dat ze hun activisme voor universele mensenrechten moeten staken, omdat linkse partijen nu even niet vrijdenkers uit de islamitische wereld kunnen gebruiken. Halima Salat Barre vroeg zich daarom af: “Waarom mogen alleen witte mensen praten over hun atheïsme?” 

Vrijheid wordt gevoeld door ieder mens

Identiteitspolitiek heeft geleid tot versterking van de cultuur-relativistische interpretatie van mensenrechten volgens de sprekers. Het gevolg is dat de verworvenheden van jarenlange feministische strijd nu verwatert en mensenrechten als een Westers fenomeen bestempeld worden, zo getuigde ook de vraag van een goedbedoelende deelnemer van het festival: “Zijn secularisme en mensenrechten niet Westers en dus niet toepasbaar in islamitische landen?” Sprekers waren unaniem in hun antwoord: nee. Want wordt de wens van LHBTI’ers voor een menswaardig bestaan enkel gevoeld door Westerse LHBTI’ers? Wordt nieuwsgierigheid en hang naar kennis enkel gevoeld door Westerlingen?

Maryam Namazie legde het als volgt uit. Als de islamitische wetgeving maatschappelijk breed gedragen zou worden, waarom hebben landen als Iran wetgeving, moraalpolitie en rechtbanken nodig om kledingvoorschriften te reguleren en controleren? En hoe valt het te verklaren dat al deze vrijheidsdenkers, met gevaar voor eigen leven, in hun land van herkomst de strijd zijn aangegaan voor mensenrechten? Voor haar is het simpel: onrechtvaardigheid en ongelijkheid zijn gevoelens die ieder mens kan voelen. De wil om vrij te zijn is mens-eigen. Het werd door sprekers als beledigend gevoeld dat men denkt dat dit enkel is weggelegd is voor westerlingen.  

Hoop: Rojava

Volgens Gita Sahgal zijn mensenrechten moderne rechten. Ze behoren niet exclusief toe aan het Westen. Volgens haar zijn ze mede tot stand gekomen door niet-Westerse landen, en het spijt haar dat deze bijdrage vergeten lijkt te zijn. Bezoekers van het festival refereerden naar de vele denkers van voormalige koloniën, in onder meer de islamitische wereld, die zich beriepen op universaliteit van mensenrechten voor hun onafhankelijkheidsstrijd.

Het bewijs van de universele geldigheid van het verlangen naar universele mensenrechten wordt volgens verschillende sprekers nu geleverd in een regio waar men het minst zou verwachten. De revolutie van Rojava, in het Koerdische deel van Syrië, wordt gedurende het festival vaak aangehaald. Te midden van een van de bloedigste conflicten van onze tijd, wordt het bewijs van universaliteit van secularisme en mensenrechten geleverd door de Koerdische minderheid. Met een feministische inslag hebben de mensen hier gezamenlijk een democratische, grass-roots, seculiere bestuursvorm ingevoerd die zich baseert op mensenrechten en actieve participatie van de gemeenschap.

Voor sommige vrijdenkers uit islamitische landen is Rojava de blauwdruk voor de rest van de regio. Voor hen is dit kleine gebied de toekomst. Het is voor hen essentieel dat deze regio slaagt in haar ambities. Ze kijken hoopvol naar dit kleine, opstandige gebied. Want het Westen lijkt met de huidige politiek en afbraak van secularisme weinig inspiratie meer te bieden. 

Wie niet langs kon komen maar toch naar deze vrijdenkers wil luisteren: De Balie heeft de lezingen opgenomen. Deze kunnen online bekeken worden.

Terminologieën die enige toelichting verdienen.

Afvalligen: Geloofsafval of apostasie is het formeel afstand doen van een religie of geloof. Ridda is een term voor het formeel afstand doen van de islam. Het is een theoretisch-juridische kwestie of geloofsafval binnen de islam bestraft wordt volgens een vastgestelde straf, omdat afvalligheid omkeerbaar is. Volgens een groot deel van de islamitische fikhgeleerden en theologen alsook islamitische landen staat er de doodstraf op afvalligheid.

Ex-moslims: Mensen die een tijdlang moslim zijn geweest, maar de islam hebben verlaten. Voorstanders van de term benadrukken dat in islamitische landen afvalligheid niet mag bestaan. Activisten gebruiken de term ‘ex-moslim’ als een vorm van verzet. Tegenstanders menen dat, aangezien de Islam geen onderdeel (meer) is van hun leven, zij liever niet door de (voorgaande) relatie met een specifieke religie geïdentificeerd hoeven te worden.

Islamisme: Een verzameling van politieke ideologieën binnen de islam gebaseerd op een conservatieve, letterlijke interpretatie van de Koran en de Hadith. Het komt voort uit het islamitische principe van ‘tawhied’, eenheid, dat de scheiding van godsdienst en staat niet accepteert. Salafisme is een vorm van Islamisme. ‘Islamist’ mag niet verward worden met ‘islamiet’, een persoon die islamitisch is.

Regressief Links: Een politieke term gebruikt door de liberale moslim Maajid Nawaz die meent dat een gedeelte van links een inherente aarzeling heeft om vormen van onverdraagzaamheid binnen minderheidsgroepen te bestrijden ter wille van politieke correctheid, omdat zij zo ‘andere culturen’ kunnen respecteren en/of tolereren.

Identiteitspolitiek: Het bedrijven van politiek vanuit de sociale identiteit van een bepaalde groep en de door deze groep gedeelde ervaring van maatschappelijk onrecht. Het verschil van eerdere sociale bewegingen is dat ze niet emancipatie door opname in een groter maatschappelijk geheel opeisen, maar emancipatie met behoud van verschil en groepsidentiteit.

Tags: #freedom of thought #godsdienstvrijheid #lgbtq #lhbti #vrijheid van denken