Een pragmatische moraal, gezond verstand en empathisch vermogen: daar pleit historicus Philipp Blom voor in de Socrateslezing ‘De Verlichting bevrijd(t)’ die hij op 4 november heeft uitgesproken in Den Haag. “Ik noem dat seculier humanisme”, zei Blom. En, we kunnen er in Europa meer mee dan we denken.
‘Seculier humanisme accepteert geen transcendentie en ziet waarden ontstaan tussen mensen, als sociale activiteit”. Veel mensen hebben het idee we iets ‘religieus’ nodig hebben om een goed en zinvol leven te leiden. Maar Blom gelooft niet in een supermarktmodel van religie: “Je kunt niet zomaar iets uit een religie plukken en de rest achterwege laten.” Blom noemt zichzelf ook geen ‘atheïst’. “Theïsme is niet mijn norm”, aldus Blom. “Ik noem mijzelf toch ook geen a-unicornist omdat ik niet in eenhoorns geloof? Waarom dan wel een ‘atheist’ omdat ik niet in God geloof?”
Gemaakt om zin te zoeken
Hoewel hij niet in God gelooft, denkt Blom wel dat mensen zijn geëvolueerd om zin en orde te zoeken. “Het hielp ons het grootste deel van onze menselijke geschiedenis om verborgen krachten te zien in de wereld. Een boom is voor de mens nooit zomaar een ‘boom’, maar altijd ook nog iets anders. Zoeken naar een verborgen betekenis gaf ons betere overlevingskansen, maar is niet meer nuttig.”
In een wereld met wetenschappelijke inzichten moeten we leren elkaar andere verhalen te vertellen. Over 20.000 jaar zouden historici wel eens naar ons kunnen kijken en met verwondering constateren dat wij een opperwezen buiten de mens zochten. Ons verlangen naar transcendentie is evolutionair misschien wel van voorbijgaande aard, constateert Blom.
Seculiere maatschappij
Gelukkig hebben we de basisregels van een seculier democratisch stelsel, van een menselijke ethiek van solidariteit en gelijkheid. “Ik zou graag zien dat we de volgende generaties kunnen tonen dat je op een seculiere basis een maatschappij kunt bouwen met ruimte voor verschillende culturen waarin iedereen een kans krijgt”. Religieuze verhalen sluiten elkaar uit, ze botsen en concurreren. Blom pleit voor seculier-humanistische openheid als richting voor de toekomst van Europa.
Positieve levensvisie
In het spoor van de radicale Verlichtingsdenkers als Diderot en d’ Holbach levert Blom niet alleen religiekritiek, maar zoekt hij ook een positieve levensvisie. Wij kunnen iets van Diderot en d’Holbach leren. De grootste dreiging voor onze samenleving komt uit de samenleving zelf, de commercialisering van onze wereld, de reductie van mensen en burgers tot consument. Ons liberale marktmodel is ‘religieus’ te noemen; we geven de voorkeur aan rationele eenheden, aan lijden nu in ruil voor geluk in de toekomst en veronachtzamen ons lichaam en het genot in het hier en nu, vindt Blom.
Twee verhalen
We hebben twee mogelijkheden, twee ‘verhalen’. Ofwel we volgen een leider die ons het paradijs belooft. We kunnen eeuwig consumeren, worden steeds rijker, betalen minder belasting en reduceren op hetzelfde moment al onze schulden. Zo nu dan vechten we een oorlog uit om het paradijs te bereiken.
Ofwel, we kunnen ook zeggen dat we onze wensen en verlangens moeten opvoeden en dat niet al onze verlangens worden vervuld. We houden ons zelf geen paradijs voor ogen maar stevige waarden van solidariteit, vrijheid, democratie en gelijkheid. De basis van een seculiere samenleving. Blom denkt dat onze financiële rijkdom geen stand houdt. Dat valt een beetje tegen misschien, het is geen groot geweldig mooi verhaal. Maar het is meer dan we denken.
Het is dus niet nodig om cynisch of nihilistisch te worden, en ook het paradijs is niet nodig. “De waarden die ik noem kun je niet bewijzen, maar je kunt wel bereid zijn ze te verdedigen.”
Pragmatisch
De meeste mensen hebben hele basale verlangens; geen honger lijden, geen kou, we willen niet dat onze kinderen voor ons sterven, en geen geheime politie die ieder moment je huis binnen kan vallen, of de dreiging dat je ieder moment alles kunt verliezen. Dat zijn universele wensen en er zijn maatschappijen die deze wensen beter garanderen dan anderen. Liberale, democratische en egalitaire waarden maken zo’n samenleving mogelijk. Dat is geen metafysisch besef, maar een pragmatische les. We kunnen met ons gezond verstand nagaan dat democratie, vrijheid en gelijkheid tot een behoorlijk goede samenleving leiden.
Blom gelooft niet in een utopie, een groot verhaal dat alles oplost, een samenleving die perfect wordt als je alleen maar de perversie verwijdert. Iedere generatie opnieuw moeten we elkaar leren goed samen te leven, op basis van redelijke afwegingen en democratische idealen.
Hartstochtelijke wezens die de rede gebruiken
Wij zijn een dier dat weet van zijn sterven. We hebben troost nodig zonder leugens. In een sociale gemeenschap met kunst, vriendschap, cultuur en schoonheid kunnen we een waarachtige troost vinden. Geen ultiem verhaal van een toekomstig paradijs, geen transcendentie, maar het verhaal van hartstochtelijke wezens die de rede gebruiken om een mooi en voldaan leven te leiden.
Meer lezen, luisteren en bekijken?
- Nieuwsbericht (750 woorden)
- Beluister de audio van de volledige lezing (podcast van 39 minuten)
- Praat mee op www.facebook.com/Socrateslezing
- Twitter #Socrateslezing http://www.twitter.com/humanverbond
Op 6 november publiceren we een video- en audioverslag van de publieksvragen die door Philipp Blom werden beantwoord na de pauze.