Tijdens een bezoek aan de buurtbioscoop in het Noord-Hollandse stadje Castricum werd ik bij de ingang begroet door het bordje van de Kijkwijzer. Het woord ‘Waarschuwing’ stond er groot op, gevolgd door de tekst: ‘De leeftijdsgrenzen van Kijkwijzer zijn er niet voor niets. Films kunnen schadelijk zijn voor kinderen die jonger zijn dan de leeftijdsgrens van een film’.
Het gaat om kinderen beschermen, maar bij mij rees ook een andere vraag: zou er in dit schattige zaaltje vol met bezoekers die eruit zien alsof ze naar de kerk gaan, iets te zien zijn dat ‘schadelijk’ voor de mens is?
Ik postte een foto van het bordje op Facebook. Uit de uiteenlopende reacties van lezers bleek vervolgens dat de kwestie allerminst eenduidig is.
‘Films kunnen schadelijk zijn, dat zeggen ze en dat is toch ook gewoon zo?’ postte Rutger H. Cornets de Groot.
Het extreme werk van regisseur David Cronenberg wordt dikwijls genoemd in discussies over de mogelijke schadelijke effecten van film. Maar als film, fictie, ‘schadelijk’ is, moeten we die dan verbieden?
Deze vraag lag eind jaren negentig ten grondslag aan een film van Cronenberg geïnspireerd op de fatwa tegen de Britse schrijver Salman Rushdie.
‘eXistenZ’ is gesitueerd in de wereld van computergames. Allegra Geller (Jennifer Jason Leigh) is de ontwerper van een nieuw spel, eXistenZ, dat de speler naar een virtuele wereld voert die niet van de 'echte' werkelijkheid valt te onderscheiden. Dit wordt bereikt door middel van een spelcomputer in de vorm van een menselijk orgaan.
Tijdens de eerste publieke demonstratie van eXistenZ blijkt dat er een fatwa tegen Allegra is uitgevaardigd. Met Ted Pikul (Jude Law), een werknemer van het bedrijf dat het spel produceert, slaat Allegra op de vlucht.
De tegenstanders van Allegra en Ted noemen zichzelf ‘realisten’, tegenstanders van extreme vormen van virtual reality.
Tijdens het vluchten blijkt dat Allegra’s ‘controller’, gemaakt van organisch materiaal, mogelijk beschadigd is. Ze vraagt Ted met haar mee te gamen, aangezien het apparaat de bronversie van het spel bevat. Ted is huiverig, maar stem toch in. Waarna de grenzen tussen werkelijkheid en fantasie onherroepelijk wegvallen.
‘eXistenZ’ biedt een verklaring voor de angst dat film ‘schadelijk’ zou zijn. Wie een film ziet, moet de controle over het hier en nu uit handen geven. Alleen zo kun je volledig opgaan in het verhaal, en zich net als Allegra en Ted verliezen in fantasie.
Het gaat dus om macht, om de angst controle te verliezen.
Cronenberg onderkent de macht van de beelden die hij maakt, maar hij plaatst er geen ‘waarschuwing’ bij. Integendeel, hij is in wezen een aartsanarchist die fictie in metaforische termen zou omschrijven, iets zoals een virus dat een lichaam binnendringt en zich vervolgens vermenigvuldigt.
Terug naar dat bordje. En die ‘waarschuwing’. Het heeft toch iets weg van je kop in het zand steken. Film biedt soms angstwekkende inzichten in het menselijk leven, ja. Maar ‘schadelijk’?
Misschien is de angst voor ‘schadelijke’ fictie, die ertoe kan leiden dat de makers van fictie worden vervolgd, schadelijker.
Dit was het laatste deel van een ‘Gawie Weet Raad’-zomerserie rond David Cronenberg. Een tentoonstelling van artefacten uit zijn werk is nog tot 14 september te zien in het filmmuseum EYE te Amsterdam.