Dialoog in tijden van conflict
Hoe kunnen we te midden van de huidige wereldwijde conflicten op een humanistische en verbindende manier met elkaar omgaan? Marli Huijer, emeritus hoogleraar Publieksfilosofie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, deelt haar visie en biedt handvatten om de dialoog aan te gaan en bruggen te blijven bouwen.
“Net als iedere humanist of mensenrechtenliefhebber denk ik nu: was ik maar de baas van de wereld, kon ik er maar wat aan doen. Het is hemeltergend wat er allemaal gebeurt. We zien dat zelfs Biden geen invloed lijkt te hebben op wat een leider als Netanyahu doet. Het aantal doden dat moet vallen in reactie op de verschrikkelijke aanslag van Hamas en de escalatie tussen Hezbollah en Israël grijpt me diep aan.”
“In Europa zijn we enorm gewend geraakt aan relatieve vrede. Plotseling worden we geconfronteerd met meerdere conflicten, en alle ideeën dat we met elkaar kunnen onderhandelen lijken te vervliegen. Zeker na de val van de muur in 1989 heerste er optimisme: met handel en onderhandelen kun je een groot deel van de conflicten oplossen. Dat ideaal staat nu onder druk.”
Humanistische waarden komen in het gedrang
“Het feit dat zoveel rechts-radicale partijen populair zijn en voor een groot deel het discours kunnen bepalen, stemt pessimistisch. De menswaardigheid wordt geschoffeerd en onrechtvaardigheid neemt eerder toe dan af. Hoe meer autoritaire leiders aan de macht komen, hoe meer de humanistische waarden in het gedrang komen. Daarbij wordt de mogelijkheid om zaken via handel en onderhandeling op te lossen steeds kleiner.”
“Als individu begint voor mij alles met het proberen te begrijpen: wat is er gaande? Onze handen kunnen jeuken, we willen van alles doen, maar daaraan vooraf gaat het streven om te begrijpen. Daarin zie ik ook een grote taak voor de publieksfilosofie: bijdragen aan het leren begrijpen. Hoe kan het dat zo’n conflict niet wordt opgelost maar steeds groter wordt? Hoe kan het dat het wij-zij denken toeneemt in Nederland? Welke strategieën kun je ontwikkelen om dat tegen te gaan?”
Elkaar op blijven zoeken
“Er bestaat op dit moment niet één manier om het ‘even’ op te lossen. Wat je wel kunt doen, is de sociale cohesie vergroten. Een voorbeeld daarvan: voorbijgaan aan dat wij-zij denken en zoveel mogelijk deelnemen aan het maatschappelijk verkeer; contact maken met wie dan ook, over wat dan ook. Ik vind dat je altijd in gesprek moet blijven, ook als iemand abjecte ideeën heeft. Soms ontvang ik zelf bijvoorbeeld verschrikkelijke e-mails, maar mijn reactie is toch altijd om terug te schrijven, om de dialoog op te blijven zoeken.”
' Als je wraak kunt voorkomen door op één of andere manier het gesprek aan te gaan, heeft dat altijd mijn voorkeur. '
“Natuurlijk zit daar een grens aan. Dat Israël reageert op zo’n heftige aanval van Hamas, daar kan ik me alles bij voorstellen. Als iemand mijn huis binnendringt, zou ik ook een klap uitdelen. Soms moet je heel duidelijk, ook met geweld, een grens stellen. Maar dat moet proportioneel blijven. Als je wraak kunt voorkomen door op één of andere manier het gesprek aan te gaan, heeft dat altijd mijn voorkeur.”
“Het lastige van wraak is dat je snel in een spiraal van toenemend geweld terechtkomt. Dat zie je nu bij Israël. Zo houd je echter het conflict in stand en verklein je de kans op vrede. De dialoog opzoeken is essentieel.”
Doen wat je kunt
“Ik denk eerlijk gezegd dat veel mensen, vooral de generatie die is opgegroeid tussen de jaren zestig en 2000 – decennia vol optimisme – nu een gevoel van rouw ervaren. Het is verdrietig dat het zo verloopt. De kunst is om die rouw om te zetten in nieuwe vormen van activisme, maar ook dat is niet makkelijk. Zelf zou ik graag willen demonstreren voor vrede. Ik heb vrienden die meer bij Israël zijn betrokken en vrienden die pal voor Gaza staan, ik wil allebei steunen, maar het blijkt ongelooflijk moeilijk om je geluid te laten horen zonder in polarisatie verzeild te raken.”
“Het is een illusie dat je als individuele burger invloed hebt op de grote problemen die nu in de wereld spelen. Kijk naar het Midden Oosten-conflict en hoe lang dat al speelt. Als betrokken denker zou ik graag iets willen doen, maar ik realiseer me ook dat het op dit moment heel precair is. Het enige wat je kunt doen, is met zoveel mogelijk mensen in contact blijven, in gesprek blijven, de dialoog voeren.”
' Vaak is het juist goed om te zeggen dat je het ergens niet mee eens bent. Evengoed kun je soms zeggen: ik heb niets met jouw mening, maar ik heb wel wat met jou als persoon. '
“Blijf bijdragen aan die sociale cohesie. Probeer in gesprek te blijven met iedereen, ook als iemand een mening heeft die je niet aanstaat. Of het nu gaat over Gaza, Israël, Extinction Rebellion of je PVV-buurman, blijf in gesprek. Dat betekent niet dat je geen grenzen kunt stellen. Vaak is het juist goed om te zeggen dat je het ergens niet mee eens bent. Evengoed kun je soms zeggen: ik heb niets met jouw mening, maar ik heb wel wat met jou als persoon.”
Veelheid aan standpunten waarborgen
“Dat vind ik de basis van de filosofie: dat je de veelheid aan standpunten zo groot mogelijk maakt, omwille van het gesprek en de pluraliteit van wegen die je kunt nemen, steeds vanuit de bereidheid om die ander als mens te blijven zien. Om het beste argument voor een situatie te vinden, wil je de veelheid aan standpunten naast elkaar leggen en met elkaar kijken wat verstandig is. Nu is het vaak zo dat iedereen via sociale media probeert te bewijzen dat ze gelijk hebben.”
“We leven in een klimaat waarin alles met soundbites en enorm veel misbaar wordt geponeerd, dat staat het goede gesprek in de weg. Het lastige nu is dat er veel eenrichtingsverkeer is; iemand spuugt één mening en heeft zich bij voorbaat al afgesloten voor alles wat terug kan komen. Daar heb je echte ontmoetingen voor nodig. Grote debatten, maar ook ontmoetingen op veel andere plekken. Als die er niet zijn, is de verleiding veel groter om in je eigen bubbel te blijven.”
“Vroeger had ieder dorp nog een kroeg waar je met elkaar in gesprek ging. Die corrigerende laag is verdwenen omdat er steeds minder publieke ruimtes zijn waar mensen elkaar ontmoeten. Als die ontmoetingen minder plaatsvinden, zie je dat de dialoog letterlijk verdwijnt. Maar dat gesprek heb je echt nodig om tot een oplossing te komen die door meerdere mensen gedragen wordt.”
' Je moet het gesprek aangaan met de ander. Het is de enige manier waarop je kunt begrijpen waarom iemand totaal verscheurd is over Gaza of over wat er in Israël gebeurt. '
Ontheemd voelen
“De toenemende individualisering maakt dat sociale banden minder worden en daarmee ook het risico dat mensen achter autoritaire groeperingen gaan staan groter wordt. Dat zie je in heel Europa gebeuren. Vervolgens voelen we ons ontheemd omdat de sociale cohesie minder wordt. Dat leidt er vaak toe dat mensen gevoelig worden voor populistische leiders die voor ‘het volk’ spreken zonder dat iemand een idee heeft wat de vele verschillende burgers willen of daar ook maar mee gesproken heeft.”
“Inclusie en pluraliteit zijn essentieel. Het is de enige manier waarop je kunt begrijpen waarom iemand totaal verscheurd is over Gaza of over wat er in Israël gebeurt. Daarvoor moet je het gesprek aangaan met de ander. Journalisten zoals Sinan Can gaan bijvoorbeeld in gesprek met extremisten. Niet iedereen hoeft dat te doen, maar door op televisie te laten zien wat die vorm van denken is, leer je als kijker wat zo iemand beweegt en dat je met zo iemand in gesprek kunt gaan.”
Onze ‘veelheid’ maakt het leven interessant
“De globalisering valt niet tegen te houden. Dat betekent dat wij steeds meer verknoopt raken met iedereen in de wereld. Maar het zoeken naar de bijbehorende pluraliteit zal altijd moeite blijven kosten – het is zoveel makkelijker om in één keer mee te gaan. Eén van mijn grote inspiratiebronnen is Hannah Arendt, die voortdurend hamert op pluraliteit. Voor haar is het een gegeven: er zijn heel veel mensen met heel veel ideeën en culturele bagage. Juist die veelheid maakt het leven zo rijk en interessant.”
' De nadruk die onder meer het Humanistisch Verbond legt op de mensenrechten, als voorwaarde voor pluraliteit, is ongelooflijk belangrijk. '
“Voor mij is dat de waarde van de filosofie en de democratie. ‘Demos’ is niet het volk, maar het feit dat we allemaal andere mensen zijn met verschillende achtergronden. De nadruk die onder meer het Humanistisch Verbond legt op de mensenrechten, als voorwaarde voor pluraliteit, is ongelooflijk belangrijk. Je ziet het gemak waarmee landen van de VN die naast zich neerleggen. Het gemak waarmee gesproken wordt over het opzeggen van het Vluchtelingenverdrag, een reeks aan mensenrechten die geschonden worden, vind ik net zo zorgwekkend als het verdwijnen van de sociale cohesie en de publieke ruimte. De combinatie van die twee dingen, het schenden van mensenrechten en het negeren van de pluraliteit, maakt dat de verontrusting steeds groter wordt.”
“Hoe kunnen we hiermee leven als menselijk mens? Het neoliberalisme heeft ons geleerd ons bezig te houden met onszelf, maar misschien moeten we wat minder bezig zijn met of ik gelukkig ben en ons wat meer afvragen of de ander dat wel is. Laten we de focus verleggen naar het bouwen van intermenselijke netwerken en het voeren van goede gesprekken. Geluk is hoe dan ook een ingewikkeld iets, het is het bijproduct van omstandigheden – en de nare kanten van het leven horen er ook bij. Hoe kunnen we leven in deze tijd vol conflicten, daarover rouwen en toch zorgen dat we verbonden blijven?”
' Het neoliberalisme leerde dat we ons bezighouden met onszelf, maar misschien moeten we wat minder bezig zijn met of ik gelukkig ben en ons wat meer afvragen of de ander dat wel is. '
Ons programma 'Polarisatie en verbinding'
Meningen lijken soms muurvast te zitten. De keuze is voor of tegen. Wij versus zij. We willen de stroom van vijandig wij-zij denken doorbreken. Door de mens achter de mening te blijven zien. Met onze activiteiten, acties en campagnes overbruggen we de afstand tussen ‘wij’ en ‘zij’.
