Wie of wat is de mens? Wat maakt hem tot een goed mens, en hoe verhoudt de ene mens zich tot de andere? De vraag naar de mens is de meest elementaire vraag van het humanisme. Het humanisme dat als levensbeschouwelijke stroming zingevingsvragen stelt. Betekenis wil geven aan het leven, aan de mensheid. En die betekenis vervolgens voortdurend wil bevragen, omdat vastgespijkerde waarheden al snel roesten. Zingeving en betekenis geven, het is de Siamese tweeling van het humanistische denken. Ze zijn nooit statisch, steeds in beweging en op onderzoek uit. Die flexibiliteit kenmerkt het humanisme. Het denken dat door de beweeglijkheid ook speels blijft. Serieus, diepzinnig, maar ook altijd optimistisch en speels.
Het Humanistisch Verbond gaat een nieuw jaar in, waarin vanuit dit denken een nieuwe koers wordt uitgezet. Dat begint bij de vraag: wat is dan het Humanistisch Verbond? Natuurlijk, een vereniging van 17.000 leden, verspreid over het hele land. Onderdeel van een internationale beweging. Met leden die zich aangesproken voelen door de zoekende levensbeschouwing. Zinzoekers die daarvoor uit willen komen. Voor deze leden wil het Humanistisch Verbond een thuis zijn, een plek waar mensen elkaar ontmoeten, zich laven aan elkaars ervaringen, vragen en inzichten. Maar het Humanistisch Verbond kan daar als organisatie niet tevreden mee zijn. De opdracht is groter.
De uitdagingen zijn bekend. De afgelopen decennia hebben mondiale vraagstukken aan het licht gebracht die daarvóór minder scherp gezien werden, zeker in hun samenhang. Er is de noodzaak om klimaatverandering en het verlies van biodiversiteit een halt toe te roepen en te herstellen wat verloren ging. We zien voortschrijdende globalisering, die de wereld tot een marktplein maakte, waar mensen, geld,spullen en diensten van de ene plek naar de andere flitsen. En waar het consumptieniveau de maat voor geluk is geworden. Die ontwikkelingen hebben bijgedragen aan de plotselinge pandemie die hele samenlevingen platlegde. Daarnaast is er wereldwijd een toename van ongelijkheid in kansen voor mensen, zowel tussen landen als binnen de landsgrenzen. Bovendien zien we door een snel ontwikkelende digitalisering dat de menselijke maat verloren dreigt te gaan en de vrijheid om eigen keuzes te maken niet meer zo vrij blijkt te zijn.
Antwoorden op dilemma’s
Al deze ontwikkelingen dagen ons uit. Of we ons er nu onderdeel van voelen of niet, vanuit onze humanistische levensovertuiging willen we zoeken naar antwoorden op de dilemma’s die als gevolg van deze ontwikkelingen op ons pad komen. Zoals gezegd: we zijn daar optimistisch over. Niet omdat we naïef zijn. Maar omdat we geloven dat de mens grote mogelijkheden heeft om vanuit verantwoordelijkheid zijn eigen leven en dat van anderen vorm en richting te geven. We worden daarin gesterkt door de zich steeds vernieuwende, sterke emancipatiebewegingen die voor een humane samenleving strijden. Of het nu gaat om de Black Lives Matter-beweging, de LHBTIQ+-strijd, het verzet tegen armoede of de jonge klimaatactivisten, ze laten zien dat een andere, rechtvaardiger wereld mogelijk is.
Tegelijkertijd zien we een groeiende tendens in de samenleving, in Nederland en internationaal, om terug te grijpen naar het verleden, vaak meer gevoed door nostalgie dan door realiteitszin. De individualisering en het verlies van een plaats waar je je beschermd en thuis voelt – een plek om te landen, zoals de Franse schrijver Latour dat noemt – maken mensen onzeker. Ze hebben het idee dat ze de grip op hun leven verliezen. Conservatisme en rechts-populisme lijken aantrekkelijke alternatieven voor wie niet meewil in een vooruitstrevende koers die veranderingen als een gegeven in het leven beschouwt. Niet iedereen kan meekomen met de veranderingsgezinden.
Deze tendens wakkert politiek-maatschappelijke krachten aan die mensenrechten als een optie zien en de rechtsstaat als een keuzemenu. Een hang naar sterke leiders en de aantasting van democratische beginselen krijgen meer voet aan de grond. Het zijn ontwikkelingen die door een humanistische bril met zorg worden gevolgd. En waar de humanistische levensbeschouwing een antwoord op wil geven. Antwoorden die een alternatief bieden, niet alleen voor de progressieve optimisten, maar ook aan mensen die minder goed bestand zijn tegen de soms grote uitdagingen waar het leven ze voor stelt.
Moreel kompas
Er is behoefte aan een dergelijk humanisme. Uit onderzoek blijkt dat de meerderheid van de Nederlanders zich niet meer beschouwt als godsdienstig in de traditionele betekenis. De kerk (of de moskee, de synagoge of de tempel) is niet meer de voornaamste bron van zingeving of het voornaamste morele kompas bij keuzes in het leven. Nederlanders geven hun levensverhaal zelf vorm en pogen zelf betekenis te geven aan de belangrijke gebeurtenissen in hun leven. Bijna 1,3 miljoen mensen onderschrijven humanistische waarden.
Het Humanistisch Verbond biedt onderdak aan deze groep Nederlanders. Aan de 17.000 leden die zich openlijk tot het humanisme voelen aangetrokken. En we reiken de hand naar de anderen, die mee willen doen in het meerstemmige verhaal dat handen en voeten geeft aan waar we wél in geloven. In de mogelijkheden die we hebben om een zinvol, vervullend bestaan te leiden. Daarvoor zijn vrijheden nodig die de mens in staat stellen om zijn identiteit te ontdekken en te ontwikkelen. En er zijn verantwoordelijkheden in het spel, die de individuele vrijheid altijd in relatie tot de omgeving bepalen. Medemenselijkheid ten opzichte van de ander, solidariteit, verantwoordelijkheid voor de directe omgeving, maar ook voor de ecosystemen waar we afhankelijk van zijn, voor de andere levende wezens en voor onze planeet.
Strijd tegen nihilisme
Het Humanistisch Verbond werd 75 jaar geleden opgericht. De strijd, waar oprichter Jaap van Praag zich met het verbond op wilde richten, was tweeledig. Er was de kleine strijd, voor gelijkberechtiging van buitenkerkelijken. En er was de grote strijd, die tegen het nihilisme. Die grote strijd is nog altijd niet gestreden. Het nihilisme dat ontstaat uit het verlies van verbondenheid tussen mensen, en uit het verlies aan betekenis dat ieder mens voor zichzelf aan het leven wil geven – dat nihilisme is voor iedereen die het wil zien nog als een hardnekkig virus aanwezig. Met het centraal zetten van de mens als zinzoeker en met het geloof in de menselijke mogelijkheden biedt het humanisme een optimistisch en levenslustig tegengeluid. We zien de grote uitdagingen. En we geloven dat we de creativiteit en het verstand hebben om die uitdagingen het hoofd te bieden. Die strijd zetten we onvermoeibaar voort. Dat is de missie van het Humanistisch Verbond, nu en in de toekomst.
