‘De aantrekkelijkheid van overtuigingen is te verklaren uit angst voor onzekerheid’, hield hoogleraar astrofysica, publicist en beeldend kunstenaar Vincent Icke het publiek voor in de Socrateslezing op 1 december in Den Haag. Uit de omgang met onzekerheid en het besef van haar zwakte put de wetenschap juist haar kracht.
“Feiten, meningen en overtuigingen worden maatschappelijk heel verschillend gewaardeerd. Feiten worden toegepast, voor kennisgeving aangenomen, verdacht gemaakt. Of bestreden als ze niet welkom zijn, en soms botweg ontkend. Meningen staan in hoger maatschappelijk aanzien dan feiten, zoals in de media te zien is”, betoogt Icke voor de circa 300 bezoekers in de Anton Philipszaal. De lezing wordt elk jaar georganiseerd door het Humanistisch Verbond en de Humanistische Alliantie. “En overtuigingen zijn soms zo hoog gewaardeerd dat ze erin zijn geslaagd om een speciale beschermde status te verwerven, zoals in het geval van godsdienst, die in onze Grondwet niet gewoon onder de vrijheid van meningsuiting valt maar een apart artikel heeft.”
Vincent Icke pleit verder voor een herwaardering van feiten en meningen ten koste van overtuigingen. Overtuigingen zijn immers absoluut, boven iedere twijfel verheven. Ze maken het geweldig lastig om samen te leven in één samenleving. Een mening daarentegen, kan worden hierzien. Een mening is een ‘zwak feit’. Tussen feiten en meningen bevindt zich een breed overgangsgebied. Uiteindelijk kan die mening zover naar de kant van de zekerheid opschuiven, dat we van een feit gaan spreken. Feiten zijn dermate vaak getoetste en juist gebleken meningen, dat ze nauwelijks meer te betwijfelen zijn. Een mening is als het ware een kind dat kan uitgroeien tot een volwassen feit.
Een overtuiging laat zich echter niet toetsen of onderzoeken: het is een verharde mening. Zo’n axioma kan een politiek heilssysteem zijn, geloof in de vrije markt, een godsdienstig geloof of de overtuiging van de voetbal-hooligan. Een overtuigde duldt geen tegenspraak, zelfs geen discussie.
Een onzekere wereld
Mensen hebben een grote hang naar overtuigingen, ze zijn erg aantrekkelijk. Dit is niet verwonderlijk, denkt Icke. “Onze wereld is chaotisch en onvoorspelbaar en maakt ons onzeker. Overtuigingen creeëren zekerheid en sluiten toeval uit. Althans, dat is het idee. Maar in wezen negeren we dan de wereld. We dringen de kosmos iets absoluuts op.”
De kosmos laat zich echter niet bij de neus nemen; het trekt zich niets aan van onze behoefte aan vaste en stabiele zekerheden. Gelukkig hebben we naast de overtuiging een tweede manier om met onzekerheid om te gaan. Die manier is de wetenschappelijke. De wetenschap is vooral een houding, een inzet waarin falen de norm is. Want ook wetenschap kan geen zekerheden presenteren, alleen het meest waarschijnlijke.
Daarom is de wetenschap net als goede kunst nooit klaar of afgerond: het gaat om het proces van ‘steeds beter’ in het besef nooit ‘het beste’ te bereiken. Het beste is het domein van de overtuigingen, niet van de wetenschap. En of iets beter is of juist niet, dat bepaalt de kosmos, de wereld zelf: we leggen het aan de wereld voor en kijken hoe deze reageert. Wetenschappers moeten bereid zijn zich door de wereld te laten terechtwijzen. En falen blijft de norm.
Kritische spiraal
“De evolutie van wetenschappelijk begrip noem ik de kritische spiraal van vier opeenvolgende stappen waarmee de blinde mol zich door de duistere grond van terra incognita wroet”, licht Icke toe.
- Stap 1: een waarneming, gedaan met de zintuigen of met een instrument.
- Stap 2: een opmerking over die waarneming, meestal in verband met andere waarnemingen en theorieën.
- Stap 3: een veronderstelling over het mechanisme dat die waarnemingen verklaart.
- Stap 4: een voorspelling over nieuw te verrichten waarnemingen of proeven op grond van die veronderstelling. Stap 5 is weer een waarneming, dus een Stap 1 van de volgende omwenteling van de schroef.
Een overtuigde is een sektariër
Tussen feiten, meningen en overtuigingen heerst een voortdurende spanning. Feiten en meningen kunnen vreedzaam naast elkaar bestaan maar overtuigingen leiden tot tweespalt: een overtuigde is ipso facto een sectariër.
En omdat er geen procedure is om verschillen tussen overtuigingen bij te leggen of te overbruggen blijft alleen het bewijs door volledige intimidatie nog over. “Mijn argument telt zes punten” , zegt de overtuigde vanachter zijn revolver.
De kracht van wetenschap
De wetenschap heeft ons bijzonder veel te bieden. Niet omdat we de wijsheid in pacht hebben, maar omdat we onzekerheid kunnen toestaan, om vanuit die houding vooruitgang te boeken, verbluffende verklaringen te vinden en prachtige beelden te tonen.
Vragen uit het publiek
Na de pauze beantwoordt Vincent Icke vijf interessante vragen uit het publiek. Bijvoorbeeld de vraag of een mens een overtuiging nodig heeft om zin te kunnen geven aan het leven. ‘Wees blij dat het leven geen zin heeft’, zei filosoof Jaap van Heerden. Dat is zo. Als het leven een zin heeft kun je daar nooit aan voldoen. Ik zag ook altijd tegen mijn dochter als ze een taak op school moet uitvoeren ‘probeer het maar’ en niet ‘je kunt het’
Gespreksleider in de vragenronde Rein Zunderdorp (voorzitter van het HV) merkt op dat de vragensteller wellicht op de rol van betekenisgeving door een overtuiging duidt. Icke:”Als een absolute overtuiging daarvoor nodig is voor één persoon, dan heb ik geen bezwaar. Helaas is het zo dat overtuiging bijna nooit uitsluitend privé blijven, want overtuigden willen hun overtuiging vaak aan anderen opleggen. Ik denk dat ze dat dat stiekem doen omdat ze wel weten dat hun overtuiging niet helemaal klopt.”
Lees verder voor de antwoorden op de overige vragen
Na de vragen sluit Rein Zunderdorp, voorzitter van het Humanistisch Verbond de avond af.
Er is veel stof tot nadenken. En… de lezing heeft humanisten ook van de slepende discussie verlost of humanisme een levensbeschouwing dan wel een levensovertuiging genoemd kan worden.’
Meer informatie
- De volledige lezing is ook op video vastgelegd in vier delen: Deel 1, Deel 2, deel 3 en deel 4.
- Daarnaast is de volledige versie van de lezing beschikbaar en ook de presentatie van de beelden die getoond zijn door Vincent Icke
- Een samenvatting van de lezing is op 2 december in NRC Handelsblad verschenen. Naast de behandelde vragen, hebben we meer dan veertig vragen bewaard. Deze vragen krijgen later op de website nog een plek op een interactieve manier.
Tags: #Humanisme #kritisch denken #wetenschap en onderzoek
A list of posts
Vrij denken, samen leven. Sinds 1946.
Blijf op de hoogte van acties voor een menselijker samenleving, inspirerend nieuws en evenementen.