Tijd om onze onschuld los te laten

Met Witte onschuld houdt Gloria Wekker Nederland een spiegel voor: een uitnodiging tot kritische reflectie op de invloed van ras op onze samenleving. En dat wordt tijd, vindt Harmen van der Meulen. 

Ik weet niet hoe het met u zit, maar zelf heb ik kritiek ontvangen moeten leren. Als iemand mij vroeger zei dat ik iets verkeerd deed, voelde ik me al snel gekrenkt, en liever dan dat te voelen opende ik de tegenaanval.

Wat weet jij er nou van? Alsof jij alles zo goed doet. Bemoeial.

Deze gedachten kwamen bij me op toen ik in het slothoofdstuk van Gloria Wekkers Witte onschuld – over de ontvangst in Nederland van de eerdere Engelstalige versie – las dat het boek – naast vele positieve reacties – vooral veel ‘heftig afwijzende stemmen’ en ‘uitingen van gêne en ongemak’ opriep. Wekker schrijft dat ze vanwege haar boek is ‘omhelsd, geknuffeld en bedankt’, maar ook ‘ongeloof, verbazing, geschoktheid en irritatie of boosheid’ tegenkwam, en zelfs werd bedreigd. Niet iedereen kon haar inzet waarderen.

Het witte Nederlandse zelfbeeld

Die inzet formuleert Wekker zelf als: ‘een etnografie schrijven van het dominante witte Nederlandse zelfbeeld’. (Wikipedia: ‘een systematische methode om, door bestudering van plaatselijke attitudes (…) verschillende bevolkingsgroepen te onderscheiden’.) Wekker stelt dat witheid niet wordt erkend als een geracialiseerde positie, waardoor machtsverschillen – en het feit dat de witte Nederlander overal als de norm geldt – buiten beeld blijven.

Daarnaast betoogt ze dat een ‘cultureel archief’ – een ‘niet-onderkend reservoir van kennis en gevoelens’ voortkomend uit vierhonderd jaar kolonialisme – nog steeds een cruciale rol speelt in dominante processen van betekenisgeving. De paradox die volgens Wekker kenmerkend is voor Nederland: ‘de passie, kracht en zelfs agressie die ras, in zijn intersecties met gender, seksualiteit en klasse, onder de witte bevolking oproept, terwijl tegelijkertijd de reacties van ontkenning, loochening en ontwijking hoogtij vieren.’ Iets simpeler gesteld: ras en racisme bestaan niet, maar je moet er niet over beginnen.

Zwarte Piet fungeert als ‘symbolische speerpunt’ van het debat, waarin ontkenning – ‘Zwarte Piet ís niet racistisch’ – en agressie iedere keer weer grimmig samenkomen. In hoofdstuk 5 onderneemt Wekker een discoursanalyse van 1500 e-mails die het Van Abbemuseum ontving na een kritisch Zwarte Pietproject. De belangrijkste thema’s: ‘dit is onze traditie’ en ‘Sinterklaas is een onschuldig kinderfeest’.

Zwarte Piet als vernedering

Met dat laatste is Wekker het absoluut niet eens: ze omschrijft Zwarte Piet als ‘geritualiseerde vernedering’, een voorbeeld van het ‘blije-zwarte-type’ wiens grootste plezier het is witte mensen te vermaken. Niet zo gek dat Wekker not amused was toen tijdens een studieverlof op het Netherlands Institute for Advanced Study haar collega’s – in een schoolvoorbeeld van witte onschuld – het gebouw volhingen met afbeeldingen van Sinterklaas en Zwarte Piet. Het dilemma waar dat haar voor plaatste beschrijft ze als volgt: ‘Als je niet meegaat met de dominante consensus dat Zwarte Piet onschadelijk en onschuldig is, kun je niet één van ons zijn.’

Ik zal eerlijk bekennen dat ik zelf lange tijd – sinds het zwartepietendebat na de acties van Jerry Afriyie en Quinsy Gario in 2011 echt losbarstte – al dat gedoe maar vermoeiend vond, zoals zo veel witte Nederlanders. Maar gaandeweg ben ik in gaan zien dat dat standpunt natuurlijk niets minder was dan een uiting van mijn eigen witte onschuld en bevoorrechte positie als lid van de dominante (witte) groep. Als ik zelf zwart was geweest, had ik waarschijnlijk wel anders gepraat: weg met die Piet! En het is gênant en ongemakkelijk om dat nu toe te geven, maar het voelt ook als vooruitgang.

Kritiek op Wekker

De felle kritiek die Gloria Wekker ten deel is gevallen – ze zou vooringenomen zijn, een nepwetenschapper, zelf een racist, een anti-feminist (als reactie op de toekenning aan haar van de Joke Smitprijs) – bewijst dat ze een gevoelige snaar heeft geraakt. Dat is ook een van haar belangrijkste punten: het witte Nederlandse zelfbeeld is gevoelig, fragiel en angstig. We hebben onze eeuwenlange geschiedenis als koloniale heersers en het daaraan gekoppelde superioriteitsdenken nooit verwerkt – zoals ook Joris Luyendijk betoogde in zijn Socrateslezing – en houden angstvallig vast aan een zelfbeeld van Nederland als klein, onschuldig, antiracistisch land. Tegen beter weten in. Want ondertussen bediscussiëren we in 2018 weer doodleuk in landelijke media dat zwarte mensen dommer zouden zijn dan witte.

Witte onschuld is niet perfect; het academische jargon is soms worstelen (ook voor een humanistiekstudent als ik), Wekker doet af en toe boude uitspraken zonder die te onderbouwen (zoals dat etnische profilering ‘hevig wordt ontkend door academische instituten) en op sommige van haar methodes (zoals een ‘denkbeeldige casestudy’) valt best wat aan te merken. Maar ze laat al haar denkstappen zien, waardoor je die als lezer zelf kunt afwegen; voor wie wil nadenken over (zijn eigen) witheid is dit een uitermate leerzaam boek.

Uiteindelijk nodigt Wekker iedere Nederlander – zwart én wit – uit tot kritische zelfreflectie; we moeten ‘onderzoeken wat ieder van ons, vanuit onze verschillende positioneringen en daarmee samenhangende privileges, kan doen om transformatie (…) tot stand te brengen’. Wat we zien in de spiegel die Wekker ons voorhoudt zal per persoon verschillen. Maar een ding is zeker: we moeten er eerst in durven kijken.

Over Harmen van der Meulen

Harmen is masterstudent humanistiek en freelance schrijver/journalist.  Lees zijn bespreking van het boek van Philipp Blom

Tags:#beeldvorming#Discriminatie#diversiteit#Netwerk Humanisme#Zingeving