Vrijheid vraagt om oefening
Er zijn veel plekken geweest van waaruit ik op 4 mei stil was. Meestal in Nederland, soms vanuit het buitenland. Ik herinner me niet elke locatie meer, maar wel het ritueel: de stilte, de zwaarte, de gedachten. Altijd ging mijn aandacht naar de oorlog die tachtig jaar geleden eindigde. En altijd meanderden mijn gedachten verder – naar oorlogsslachtoffers en vrijheidsstrijders van recentere datum. Naar Nederlanders die het uiterste gaven voor vrijheid. En meteen ook naar anderen, wereldwijd, die met dezelfde moed streden. En nog steeds strijden.
Stilstaan
4 mei is het moment waarop we stilstaan bij wie hun leven gaven voor de vrijheid. In de loop der jaren is de herdenking verbreed: van militairen naar verzetsstrijders, van Nederlandse burgers naar slachtoffers wereldwijd. Toch woedt elk jaar opnieuw het debat: wie herdenken we – en wie niet? Gelukkig is 4 mei geen star ingevuld ritueel maar een publiek moment. En dus werd ook dit jaar 4 mei een individueel ingevuld, collectief ritueel – zoals dat past bij een vrije samenleving.
De daarop volgende dag, bevrijdingsdag, roept veel minder controverse op. Dat is opvallend in een tijd waarin bevrijding nieuwe vragen oproept. Waar zijn we eigenlijk van bevrijd – en wie bedoelen we met ‘we’?
Natuurlijk: van fascisme en nationaalsocialisme. Maar tachtig jaar later horen we de echo’s en sluipt het ongemak binnen. De ingrediënten van het fascisme – de sterke leider, de verheerlijking van geweld, het wij-zij denken, nationalisme en de afkeer van democratie – winnen in hoog tempo aan populariteit. De geschiedenis herhaalt zich niet, maar de patronen zijn verontrustend vergelijkbaar.
Bewaak de vrijheid
Daarom lijkt het mij urgenter om de inhoud van 5 mei te verdiepen dan om de grenzen van 4 mei aan te scherpen. Na het besef dat vrijheid bevochten is, volgt de opdracht om haar te bewaken.
De morele kracht van 4 en 5 mei zit in het dubbele gebaar: stilstaan én vooruitkijken. Herdenken én bevragen. Vieren én verdedigen. Welke vrijheid hebben we vandaag? Voor wie is die vrijheid vanzelfsprekend? Wie blijven er structureel buiten beeld? En wat zijn we bereid te doen als die vrijheid opnieuw onder druk komt te staan?
Oefening
Vrijheid vraagt om oefening – juist wanneer het moeilijk is. Juist als angst en polarisatie toenemen groeit de verleiding om haar in te ruilen voor controle en gemak. Maar vrijheid vraagt iets anders: het wil dat we het ongemak verdragen. Verschillen dulden. En naar kritische stemmen luisteren. Vrijheid vraagt moed. Moed om de verleiding van een simpel vijandbeeld en makkelijke leuzen te weerstaan. Moed om de complexe en vaak rommelige werkelijkheid van een open samenleving onder ogen te zien.
Ik heb 5 mei ook dit jaar weer gevierd. Met overtuiging. Misschien zelfs met méér overtuiging dan andere jaren. Maar ook met ruimte voor ongemak. Want we hebben meer dan in lange tijd behoefte aan moed. Waarmee we de verantwoordelijkheid nemen onze vrijheid te beschermen.
Misschien is dat de opdracht voor 6 mei – en voor elke dag daarna: niet om minder te vieren, maar om méér waar te maken.
