‘Kinderen leren dankzij dit vak niet wat ze moeten denken, maar dát ze moeten denken’
Ondanks dat het recht op humanistisch vormingsonderwijs (HVO) in 2017 eindelijk in de wet is vastgelegd, is het huidige kabinet van plan de subsidie ervoor alsnog terug te draaien. HVO-directeur Marlies Timmerman en vakdocent Evelien Geerdink leggen uit waarom deze bezuiniging een verschraling van het onderwijs betekent.
Ouders hebben volgens artikel 23 van de Grondwet het recht om zelf het onderwijs voor hun kinderen te kiezen. Humanistisch onderwijs wordt aangeboden op veel openbare basisscholen en bestaat naast religieus georiënteerd ‘bijzonder’ onderwijs. Ouders kunnen ervoor kiezen hun kinderen deel te laten nemen aan HVO-lessen, meestal 45 minuten per week. Humanistisch vormingsonderwijs zorgt ervoor dat ruim 23 duizend kinderen op bijna vijfhonderd openbare scholen in Nederland worden begeleid bij het beantwoorden van levensvragen. De kern van HVO is leerlingen te steunen in hun morele ontwikkeling en te stimuleren om kritisch na te denken als authentieke individuen, vanuit humanistische waarden als gelijkwaardigheid, vrijheid en verantwoordelijkheid.
‘Kinderen leren dankzij dit vak niet wat ze moeten denken, maar dát ze moeten denken’, vat HVO-directeur Marlies Timmerman samen.
‘Het is belangrijk om te benadrukken dat we kinderen niet humanistisch opvoeden, maar hen begeleiden om zichzelf beter te leren kennen en hun waardebesef te vergroten.’ Ze ontdekken wat ze belangrijk vinden in het leven en waarom. Dit waardebesef helpt hen bij het maken van keuzes in een wereld vol uitdagingen.
Zelf inzicht krijgen
Marlies Timmerman: ‘Veel jongvolwassenen zijn op zoek naar de zin van het leven, maar sinds de ontzuiling mist vaak een ‘frame’ om die levensbeschouwing en zingeving aan op te hangen. Dat we niet langer dogma’s aanhangen is mooi, maar hoe ga je om met grote levensvragen en zaken als het Gaza-conflict of de milieuproblematiek? Waarom wordt een dierbare ongeneeslijk ziek? Daar kun je als individu niet zomaar een antwoord op vinden. Dat is waar iets als bijvoorbeeld het humanisme steun kan bieden, net als welke levensbeschouwing dan ook.’
Aan de ene kant is er meer mogelijk dan ooit, vervolgt de HVO-directeur, maar aan de andere kant zeggen we tegen jongeren dat ze het maar moeten uitzoeken – waarmee we hen in feite ook alleen laten. ‘Van reclame tot social media: er wordt hard aan jongeren getrokken. Daar is tegenwicht voor nodig; een besef van wie ze zijn en waar ze voor staan. We hebben het over meisjes van tien die zeven soorten crèmes smeren omdat TikTok hen dat vertelt.’
“ Van reclame tot social media: er wordt hard aan jongeren getrokken. Daar is tegenwicht voor nodig; een besef van wie ze zijn en waar ze voor staan. ”
Daarbij hebben jongeren vandaag de dag al regelmatig met wijzende vingertjes te maken, vult Evelien Geerdink aan. Geerdink is HVO-regioleider IJsselland en ook zelf vakdocent humanistisch vormingsonderwijs. ‘Over alles wordt wel iets gevonden. Hippe maar betaalbare kleding kopen bij de Primark? Draag je dan niet bij aan kinderarbeid?’ Uiteindelijk gaat het niet om een oordeel vellen, maar wel om kinderen meegeven dat alles een keuze is en dat zij zelf die afweging leren maken, gebaseerd op hun persoonlijke waarden.
HVO-docent Geerdink ziet tijdens haar lessen regelmatig twinkelende ogen wanneer leerlingen beseffen hoe leuk en spannend het is om inzichten te krijgen in hun eigen leven en dat van anderen. ‘Soms zou ik echt willen dat mensen konden meekijken en zien hoe bijzonder het is.’
Onherroepelijke verschraling
Als onderdeel van de grootschalige bezuinigingsplannen heeft de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap aangekondigd dat de subsidie voor godsdienstig en humanistisch vormingsonderwijs per 1 januari 2027 zal worden stopgezet. Hoewel de subsidie in 2017 wettelijk is vastgelegd om stabiliteit te bieden, dreigt het huidige kabinet dit nu met een wetswijziging teniet te doen. Als deze plannen daadwerkelijk doorgang zullen hebben vindt onherroepelijk verschraling van het openbaar onderwijs plaats, aldus HVO-directeur Marlies Timmerman. ‘Ouders die bewust kiezen voor een diverse leeromgeving maar ook waarde hechten aan levensbeschouwelijk vormingsonderwijs, verliezen dan een belangrijke keuze.’
In veel regio’s, met name buitengebieden waar bijzonder onderwijs ontbreekt, is openbaar onderwijs de enige optie, legt ze uit. ‘Het behoud van deze pluriformiteit is essentieel — niet alleen voor de keuzevrijheid van ouders en kinderen, maar ook voor een samenleving waarin verschillende levensbeschouwingen naast elkaar bestaan en van elkaar leren.’
Antwoord op polarisatie
Evelien Geerdink benadrukt het belang van diversiteit. Zij had eerder in Katwijk, op de enige openbare school, een klas voor zich met onder meer islamitische, joodse en orthodox-christelijke leerlingen, die zich mede dankzij de HVO-lessen realiseerden hoe zeer ze eigenlijk overeenkwamen, ondanks hun verschillende achtergrond, cultuur en religie. ‘Als iedereen in de wereld toch eens zo zou leren denken.’
‘In een polariserende maatschappij die snelle standpunten stimuleert, is het waardevol dat kinderen leren tijd te nemen voor reflectie en open te staan voor het veranderen van hun mening na nieuwe inzichten’, stelt Timmerman. ‘Door te onderzoeken wat iets echt inhoudt en te evalueren wat ze hebben geleerd, ontdekken ze dat verdieping en naar anderen luisteren leidt tot een genuanceerder beeld en meer begrip voor de ander.’
Beide voorvechters worden niet blij van de voorgenomen plannen. Valt het humanistisch vormingsonderwijs weg, dan zal dit mede leiden tot wat we al steeds meer zien gebeuren: mensen die vastzitten in hun eigen denkbeelden met polarisatie tot gevolg.
“ In een polariserende maatschappij die snelle standpunten stimuleert, is het waardevol dat kinderen leren tijd te nemen voor reflectie. ”
Zonder oordeel
Aan de uitspraak van het huidige kabinet dat burgerschapsonderwijs de rol van het vormingsonderwijs kan overnemen, heeft Geerdink geen boodschap. ‘Die lessen gaan over hoe je een goede burger kunt zijn binnen een democratie en hebben niks te maken met levensvragen en persoonlijke zingeving. Daarbij biedt HVO juist een vrije ruimte voor leerlingen om hiermee aan de slag te gaan en thema’s te kunnen verkennen zonder te worden beoordeeld.’
In het reguliere onderwijs ligt de focus op prestatie en beoordeling. Leerkrachten moeten kinderen beoordelen: presteren ze boven of onder de norm? Het lijkt veelgevraagd om diezelfde leerkrachten voor drie kwartier per week die rol los te laten en als neutrale begeleiders van levensvragen te fungeren. Daarom is een aparte ruimte essentieel waar kinderen zonder oordeel kunnen ontdekken wie ze zijn en wat ze belangrijk vinden.
Evelien Geerdink: ‘Het zou ook niet eerlijk zijn dit ook nog eens bij de groepsleerkracht neer te leggen, die hebben al zoveel op hun bordje liggen. En sommige leerkrachten hebben nou eenmaal minder met levensbeschouwing of kunnen zelf lastig over hun gevoelens praten. Wat wij doen is echt een vak. Onze docenten worden hier ook speciaal voor geselecteerd en opgeleid. Dit is niet iets waar je met ‘gewoon’ een lespakket mee komt.’
“ Deze ruimte is essentieel; een vrije plek waar kinderen zonder oordeel kunnen ontdekken wie ze zijn en wat ze belangrijk vinden. ”
Nog geen realiteit
Belangrijk is dat de plannen nog geen werkelijkheid zijn. Daarvoor moet de wetswijziging eerst langs de Tweede Kamer, Eerste Kamer en Raad van State. Naar verwachting zou de wetswijziging in 2027 een feit zijn. In de tussentijd zetten de betrokken partijen zich hard in om te zorgen dat het recht op humanistisch vormingsonderwijs blijft bestaan. Daartoe behoort ook Humanistisch Verbond, dat in de jaren zestig en zeventig een cruciale rol speelde in de oprichting van het humanistisch vormingsonderwijs in Nederland.
Robbert Bodegraven, directeur van Humanistisch Verbond, ziet de actuele plannen met lede ogen aan. ‘Tegenstellingen in de samenleving nemen toe; het wij-zij-denken versterkt, mensen sluiten elkaar uit en ontmenselijken soms zelfs anderen. Door kinderen van jongs af aan respect voor menselijkheid en gelijkwaardigheid bij te brengen, kunnen we dit tegengaan. En vormingsonderwijs draagt hieraan bij.’
Naast het gegeven dat Humanistisch vormingsonderwijs van groot belang is en er geen alternatief voor bestaat, vindt Bodegraven de bezuinigingsplannen een vorm van inconsistent bestuur: ‘Na een lange periode en dankzij veel inzet en energie wordt iets belangrijks eindelijk in de wet vastgelegd, om bij een volgende regering meteen weer aangevochten te worden. Dat getuigt van onbetrouwbaarheid en gebrek aan consistentie in het landsbestuur, en dat vind ik zorgwekkend.’
Misplaatste bezuiniging
Tegen het kabinet wil Bodegraven zeggen: ‘Breek niet af wat onze samenleving juist zo hard nodig heeft. Het is begrijpelijk dat een regering voorstellen doet om te bezuinigen; daarover bestaan altijd verschillen van inzicht. Verschillende partijen hebben uiteenlopende ideeën, en dat is prima — dat hoort bij een democratische rechtsstaat en het mandaat dat we aan de politiek geven. De afweging zou echter moeten zijn: hoe creëren we een samenleving waarin we onze burgers bescherming, vrijheid en rechtvaardigheid bieden? Welke maatregelen dragen daaraan bij, en welke niet?’
‘Onze overtuiging is dat humanistisch vormingsonderwijs bijdraagt aan een veiligere, rechtvaardigere en menswaardigere samenleving. Daarom vind ik deze bezuiniging misplaatst. De boodschap is dus: zoek de besparingen ergens anders.’
“ Onze overtuiging is dat humanistisch vormingsonderwijs bijdraagt aan een veiligere, rechtvaardigere en menswaardigere samenleving. ”
