Rechts-populisme en christelijke conservatisme rukken steeds verder op in Europa. Vrijheden staan onder druk. Ook in Nederland moeten we waakzaam zijn.

Terwijl het coronavirus zich razendsnel over Europa verspreidde, werden steeds meer evenementen geannuleerd, waaronder het Eurovisiesongfestival. Als snel besloot het Songfestival een nieuw evenement te organiseren. Onder het motto “Europe Shine A Light,” wil de organisatie Europa verenigen in deze tijden van crisis.

Maar hoe verenigd is Europa precies? In coronatijden, maar ook in rustigere tijden. De Zuid-Europese landen vinden dat de Noord-Europese landen zich niet solidair genoeg opstellen. De Zuid-Europeanen zijn het hardst door de coronacrisis geraakt, maar de Noord-Europese landen stellen allerlei voorwaarden aan de financiële steun.

Tjeenk Willink, oud PVDA-politicus, stelt in zijn boek Groter denken, kleiner doen dat het debat over Europa te veel beperkt wordt tot de vraag wat het kost. Maar, zoals hij zegt: “de echte vragen zijn: wat is er op Europees niveau nodig om de nationale en democratische rechtsorde overeind te houden? Aan welke minimale eisen van democratie en rechtsorde moet Europa voldoen? En hoe wordt op Europees niveau het evenwicht tussen verscheidenheid en eenheid bewaard?”

De echte vragen die er toedoen, gaan niet over geld. Maar over de democratie, de rechtstaat, en de bescherming van onze verscheidenheid. En juist die drie dingen staan tegenwoordig onder druk. De opkomst van rechts-populisme, in combinatie met christelijke conservatisme, heeft geleid tot een Europa waar burgers niet meer vanzelfsprekend beschermd zijn. Verschillende Europese landen verminderen lhbtiq+-rechten, ondermijnen de democratie, en brokkelden hun rechtstaat af. Door het coronavirus gebruiken rechts-populistische en christelijk conservatieve regeringen, deze crisis vooral om deze drie elementen nog meer te ondermijnen.

Wat is er aan de hand?

Het beste voorbeeld van de ondermijning van de democratie en het verspreiden van antidemocratische waarden is Hongarije. Tijdens de coronacrisis riep het land de noodtoestand uit en stelde een nieuwe noodwet in. Deze noodwet gaf de Hongaarse regering het recht om te regeren zonder het parlement, stelde de verkiezingen voor onbepaalde tijd uit, en bestraft het verspreiden van “nepnieuws” met vijf jaar gevangenisstraf. Aan deze nieuwe noodwet zit geen einddatum. Of de regering de noodtoestand opheft als het virus is verdwenen, is nog maar de vraag. Daarnaast besloot de Hongaarse overheid ook om het verdrag van Istanbul, het eerste juridisch bindende verdrag tegen geweld tegen vrouwen, niet te ondertekenen.

Hiermee is de Hongaarse regering een goed voorbeeld van de combinatie van rechts-populisme en extreem christelijk conservatisme. De Fidesz partij, die de Hongaarse regering leidt, is niet een extreem christelijk conservatieve partij, maar een rechtse partij. Toch voert de partij wel beleid door dat extreem christelijk conservatief is.

Waarom flirten rechts-populisten zo met christelijke conservatieven? Rechts-populisten vinden dat islamitische migranten Europa bedreigen. Ze vrezen voor omvolking. Het idee dat het ‘witte ras’ wordt vervangen door immigranten. Rechts-populisten sluiten verbonden met de christenen, omdat ze claimen dat moslims met name de christelijke cultuur bedreigen. Nationalisme en het christendom worden zo met elkaar verbonden, zodat ze samen christelijk Europa kunnen beschermen.

De rechts-populistische en christelijke conservatieve ideeën krijgen in Europa steeds meer voet aan de grond. Dit is al te zien aan de nieuwe titel van de Europese minister van migratie: “Promoting our European Way of Life”. Overigens was de titel eerst “Protecting our European Way of Life”. Dit is maar een titel, maar het toont wel die eenzelfde ideologie. Het idee dat er een bepaalde Europese manier van leven is: een conservatief christelijk gezin als hoeksteen van de samenleving. Die manier van leven moet beschermd worden. Alles wat niet binnen die norm valt, moet verdwijnen.

Ook in Nederland is er een link tussen de rechts-populisten en extreem christelijke conservatieven. Dit is vooral duidelijk te zien bij Forum van Democratie (FvD), die samenwerkt met de Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP). Ook in dit geval is de FvD zelf niet extreem christelijk conservatief. De partij staat bekend als rechts, maar door samen te werken met de SGP kunnen ze hetzelfde doel nastreven: de Nederlandse christelijke cultuur beschermen.

In meer Europese landen sluiten de rechts-populisten verbonden met christelijk conservatieven, zoals de Rassemblement National in Frankrijk, die rechts is maar ook tegen het homohuwelijk. Of de partij Alternative für Deutschland (AfD) in Duitsland die rechts-populistisch is, maar claimt ook christelijk te zijn. Langzamerhand krijgt het rechts-populisme en het christelijk conservatisme in Europa meer aanhang. Hierdoor staan de democratie, rechtstaat en vrijheden onder druk.

Wat betekent dit precies?

De ondermijning van de rechtsstaat en democratie klinkt abstract, maar heeft veel gevolgen voor het dagelijks leven van verschillende mensen:

• Lhbtiq+-rechten
  • In Polen zijn er lhbtiq+-vrije zones. Deze zones zijn vooral symbolisch, ze hebben geen gerechtelijke gevolgen. Maar dat betekent niet dat ze geen invloed hebben. Het kan het moeilijker maken openlijk homoseksueel te zijn en homohaat bevorderen.
  • In Hongarije gebruikt de overheid gretig de nieuwe noodwet om de transgenderwetgeving te veranderen. Deze verandering zou het onmogelijk maken voor mensen om officieel hun geslacht te veranderen.
  • In Kroatië is het niet mogelijk voor homo’s en lesbiennes om pleegouders te worden. Hier is eerder een zaak over aangespannen, maar nog steeds worden homo- en lesbische stellen geweigerd.
• Vrouwenrechten
  • Abortus is bijna geheel illegaal in Polen. Dit zorgt ervoor dat Poolse vrouwen naar andere landen, waaronder Nederland, komen voor een abortus. De regeringspartij Prawo i Sprawiedliwość (PiS) gebruikte de coronacrisis om deze wetgeving nog strikter te maken. Door corona kon de bevolking niet tegen deze wetgeving grootschalig demonstreren. De nieuwe abortuswetgeving zou inhouden dat een vrouw geen abortus mag doen als de foetus misvormd is. Deze vorm van abortus is 98% van alle legale abortussen in Polen. Deze nieuwe wet werd niet door het parlement aangenomen, maar ook niet compleet weggestemd, het gevaar voor een striktere wetgeving bestaat nog.
  • In Spanje heeft de extreemrechtse partij Vox zich openlijk uitgesproken tegen het feminisme en de wetten die vrouwen beschermen, zoals de strengere verkrachtingswetgeving die de regering eerder invoerde. Deze nieuwe wetgeving maakt verkrachting zonder gebruik van geweld ook strafbaar. In de verkiezingen van november 2019 kreeg Vox vijftien procent van de stemmen en werd daarmee de derde partij van het land.
  • In Hongarije noemde de parlementsvoorzitter, en lid van de Fidesz-partij, het krijgen van kinderen geen privébeslissing, maar een publieke beslissing. De baarmoeder wordt als publiek domein gezien. Dit volgt ook het beleid van de Hongaarse regering, die het krijgen van kinderen sterk promoot.
• Vrijheden
  • Polen richtte een ‘tuchtkamer’ voor rechters op. Tegenstanders van deze tuchtkamer zien het als een manier van de Poolse regering om rechters onder druk te zetten en af te komen van rechters die oneens zijn met de overheid. De overheid heeft al eerder het constitutionele hof vervangen met regeringsgezinde rechters. De rechtstaat staat hiermee onder druk.
  • In Griekenland waren verschillende ouders gedwongen tot het aanspannen van een rechtszaak tegen de Griekse overheid omdat hun kinderen verplicht religieus onderwijs moesten volgen. De ouders wonnen deze zaak, maar ze moesten dit tot het Europese Hof uitvechten.
  • In Italië is eind 2019 de fotograaf Oliviero Toscani veroordeeld tot een boete van €4000 voor het beledigen van de katholieke kerk. De fotograaf zei in een interview dat de katholieke kerk een masochistisch instituut was. Dit is vooral interessant omdat een jaar eerder de minister-president van Italië zich had uitgesproken tegen een blasfemie zaak van een christelijke vrouw in Pakistan.

Wat merk ik hiervan in Nederland?

Hier staan de democratie en de rechtsstaat niet onder druk. We zijn niet zoals in het buitenland onderdrukkende wetten. Waarom moet je je dan toch druk maken?

Hongarije en Polen zijn geen uitzonderingen. Deze landen zijn niet opeens extreemrechts geworden. Hongarije en Polen hebben regeringspartijen die dezelfde ideologie aanhangen als andere rechts-populistische partijen in Europa, zoals de FvD die ook in Nederland aan de macht kan komen. De FvD is op dit moment al de grootste ledenpartij.

Begin 2020 was er een congres in Rome over ‘National Conservatism.’ Een Amerikaanse lobbygroep die nationaal conservatisme promoot, organiseerde dit. Thierry Baudet was een van de sprekers. Hij riep tot het teruggaan naar de natiestaat, en zag immigratie als oorzaak van het lijden van de nationale identiteit. Daarnaast sprak ook minister-president van Hongarije Viktor Orbán. Dit toont de korte lijnen tussen de verschillende rechts-populistische partijen in Europa.

Op het congres zelf sprak Orbán zich uit tegen de Europese Volkspartij, een partijfamilie in het Europese parlement waar Orbán lid van is, maar nu geschorst is. De Europese Volkspartij is de grootste partij van het Europese Parlement, en Orbán sprak over het meer toelaten van extreemrechtse partijen in de Europese Volkspartij. De toevoeging van meer partijen aan de Europese Volkspartij zou die partij groter maken, maar het zou ook betekenen dat extreemrechtse partijen steeds meer te zeggen krijgen in de Europese Volkspartij, dus in het Europees Parlement. En dat heeft direct invloed op het beleid in Europa en in Nederland.

Daarnaast stimuleren deze partijen een verandering van het Nederlandse debat. Dit is in de ergste vorm te zien in de input van Thierry Baudet in het debat over de meerjarenbegroting van de EU. Hierin zei hij dat de EU geld spendeert aan veerdiensten uit Afrika om immigranten naar Europa te brengen om de nationale identiteit te ondermijnen. Dit is een klassiek argument van de omvolkingstheorie. Maar daarnaast sijpelen dit soort ideeën ook door bij gematigdere politieke partijen. Premier Rutte plaatste in 2017 een paginagrote advertentie in verschillende dagbladen waarin hij opriep dat als je Nederland niet leuk vindt, je weg kan gaan: ‘Doe normaal of ga weg’. Dit toont de verharding van het debat. Ook meer gematigde partijen promoten een tweedeling: er is de Nederlander, en de niet-Nederlander, en de niet-Nederlander moet normaal doen.

Een verenigd Europa

Het Humanistisch Verbond gelooft in een liefdevol en vrij Europa. Een Europa waar iedereen zijn leven kan invullen zoals hij/zij zelf wil, waar minderheden niet alleen geaccepteerd worden, maar ook genormaliseerd worden. Het Eurovisiesongfestival moet dat juist uitstralen. Het lgbt-vriendelijke karakter kenmerkt juist het festival. Laten we daarom van de “Promoting our European Way of Life”, niet meer het promoten van de christelijke cultuur bedoelen, maar juist het vrije Europa. Wees alert op ondemocratische ideeën. Laten we ons uitspreken, voordat in Europa steeds meer rechts-populistische partijen aan de macht komen. Zodat Europa een plek is waar iedereen zichzelf kan zijn, in ieders verscheidenheid.

Geraadpleegde bronnen:

Cas Mudde, The Guardian, “The far right may not have cleaned up, but its influence now dominates Europe,” 28 mei, 2019.

Ekke Overbeek, Trouw, “Europees Hof tikt Polen hard op de vingers vanwege de rechtsstaat,” 8 april 2020.

Jenne Jan Holtland, de Volkskrant, “Hongaarse premier: Europa gaat aan ‘omvolking’ ten onder tenzij vrouwen meer kinderen baren,” 6 september 2019.

Ben Knight, DW, “AfD leader Alice Weidel: We are Christian, but churches are too political,” 21 december 2017.

Edwin Winkels, Algemeen Dagblad, “De opmars van het sterk patriottische Vox in Spanje,” 12 november 2019.

Wouter van Loon, NRC, “Zo hielp Thierry Baudet SGP aan een extra zetel en maakt Timmermans een kans in Brussel?” 28 mei, 2019.

Sarah Wildman, VOX, “Marine Le Pen wants to protect France’s LGBTQ community — but opposes same-sex marriage,” 5 mei 2017.

Silvia Sciorilli Borrelli, Politico, “Orbán blasts own political family at rivals’ conference,” 4 februari 2020.

Claire Provost en Adam Ramsay, OpenDemocracy, “Revealed: Trump-linked US Christian ‘fundamentalists’ pour millions of ‘dark money’ into Europe, boosting the far right,” 27 maart, 2019.

Sofia Lotto Persio, Pinknews, “US Christian groups ‘donated millions to anti-LGBT causes in Europe’,” 28 maart 2019.

Angelo van Schaik, Algemeen Dagblad, “Baudet ontloopt pers in Rome, noemt EU ‘een gedrocht’,” 4 februari 2020,

Hassan Bahara en Annieke Kranenberg, de Volkskrant, “Hoe rechtzinnige katholieken samen met ‘cultuurchristenen’ de strijd aanbinden tegen links,” 12 juli 2019.

BBC, “Hungary Orban: Europe’s centre-right EPP suspends Fidesz,” 20 maart 2019,

Krisztina Than en Marton Dunai, Reuters, “Hungary’s Fidesz wins 52% of vote; Orban vows to halt immigration,” 26 mei 2019.

Agence France-Presse in Budapest, the Guardian, “Hungary’s parliament blocks domestic violence treaty,” 5 mei 2020.

Frankfurter Allgemeine Zeitung, “Wer überrannt wird, kann niemanden aufnehmen,” 2 september 2019.

Matina Stevis-Gridneff, The New York Times, “Protecting Our European Way of Life’? Outrage Follows New E.U. Role,” 12 september 2019.