Pascal Bruckner: Humanisme van het buigzame riet
Je wordt weerbaar als je op je grenzen stuit, hield Pascal Bruckner op 25 mei zijn publiek voor in de keynote op de Europese conferentie ‘Humanism and Resilience’. De Franse filosoof en essayist introduceerde een buigzaam humanisme waarin het herkennen en delen van het lijden en ongeluk centraal staan. En de ‘slachtoffers’ – bv. mensen die ziek zijn – krijgen de ruimte om krachtig, vrij, en verantwoordelijk te zijn.
Bruckner deelt het humanisme in zijn lezing op in twee varianten. De eerste is bekend: de traditie van de Renaissance en de Verlichting. Het Renaissance-humanisme bekritiseert autoriteiten en tradities (God, Vorst en Kerk) en vraagt ruimte voor de gelijkheid van vrije individuen Vanaf de 18e eeuw worden wetenschap en technologie ingezet om het geluk hier op aarde mogelijk te maken.
Maar dit streven naar beter en vooruit is volgens Bruckner uitgegroeid tot een bijna dwangmatige poging gelukkig te worden. Het kwaad en menselijk lijden zijn hoogstens een tijdelijk oponthoud; onverklaarbaar en te ‘managen’. We verwachten geluk dat geen armoede kent, geen ziekte en het liefst ook geen dood. Een ‘pathologie van de wil’ noemt Bruckner het; geluk als een recht. Een combinatie van democratie, vrije handel en wetenschap belooft de inwilliging van onze wensen. Maar hoe meer we streven naar geluk, hoe vaker de wereld weerstand biedt. Intussen kunnen we nauwelijks meer met tegenslagen omgaan en vindt ons lijden nergens troostende grond.
Lijden inc.
Dit eerste humanisme van ‘verbetering en vooruitgang zonder lijden’ loopt tegen grenzen aan. Zoals bij alle crises, is ook deze crisis geschikt om iets nieuws te leren: weerbaarheid. Bruckner ziet drie kansen om een tweede humanisme vorm te geven:
1. Herkennen dat het menselijk bestaan lijden kent.
2. Maak het lijden openbaar en deelbaar. Als voorbeeld noemt Bruckner Alcoholics Anonymous.
(Een niet helemaal gelukkig gekozen voorbeeld omdat men bij AA voor de zekerheid niet alleen de medemens maar ook God aanroept).
3. Versterk de kracht van ‘slachtoffers’ – de mensen die met tegenslag te maken hebben. Zij laten zich niet wegzetten maar heroveren een waardige plek in de samenleving.
Dit weerbaar humanisme integreert het lijden zonder te capituleren. Niet alles is mogelijk, maar we blijven het proberen. Een flexibel, buigzaam humanisme, zoals een kartonnen huis dat meebeweegt met aardbevingen en in kwetsbaarheid zijn kracht toont. Een pragmatisme dat stap voor stap verbeteringen zoekt zonder in utopische idealen te verzanden. Een humanisme van vertrouwen in mensen zonder almachtsfantasieën.
De Verlichting blijft echter een moreel kompas: voor de rede, het onderwijs, de vrijheid, het secularisme en het verzet tegen fanatisme. Maar op de weg zijn we bescheiden en bedachtzaam. Het project Europa is een goed oefenterrein om te leren van onze fouten en steeds opnieuw te beginnen. Blaise Pascal omschreef de mens in de 17e eeuw als ‘denkend riet’. We zijn kwetsbaar, maar breken niet.
Een weerbare zaal
Ook de zaal bleek weerbaar. Want hoe weten we welke Verlichtingsidealen we moeten handhaven en welke niet? En hebben we niet eerder met een gebrek aan wilskracht te maken, dan met een pathologie van de wil?
We hebben grenzen nodig, was het antwoord van Bruckner. Neem de anti-autoritaire opvoeding. Als een kind geen grenzen leert kennen, zal hij nooit weerbaar worden. De hiërarchische verhouding tussen ouder en kind is nodig om kinderen krachtig te maken.
Gelukkig bleek meteen welke Verlichtingsidealen nog uitermate zinvol zijn vandaag de dag. Uit empirisch onderzoek blijkt toch vooral dat een autoritaire opvoeding kinderen minder weerbaar maakt. Het gaat om de balans, zo bleek uit Bruckners reactie.
Humanisme van het buigzame riet
En zo probeer ook ik de balans op te maken. Los van de enigszins merkwaardig gekozen voorbeelden, zijn de drie punten van Bruckner uitdagend. Geen ‘christelijk ophemelen’ van het lijden, geen passief dragen van ellende, maar leren en flexibel zoeken naar verbetering. Het doet me aan Hivos denken en aan Humanitas, humanistische organisaties die beiden gericht zijn op het versterken van gezamenlijke kracht bij tegenslag. Op de EHF-conferentie ontmoette ik talloze weerbare mensen en organisaties die pragmatisch idealisme in praktijk brengen.
Humanisten zitten misschien al lang in het tweede humanisme. Ze lijden eerder aan onzekerheid dan aan almachtsfantasieën. Weerbaar humanisme neemt de rietmetafoor serieus; na een diepe buiging richting ons eigen verleden, buigen we trots terug en zien dat het allemaal zo gek nog niet was, met die Renaissance en Verlichting. Tijd om naar voren te buigen dus en leiding te nemen.
Meer informatie volgt!
Vanaf morgen kunt u naast de de PDF van de lezing van Pascal Bruckner ook de audiofile beluisteren van de lezing. Op donderdag publiceren we tevens een impressie van European Humanist Conference 2012 met interviews met deelnemers uit verschillende Europese landen.
Esther Wit is programmamedewerker van het Humanistisch Verbond
Tags:#Goed oud worden#Zingeving
A list of posts
Vrij denken, samen leven. Sinds 1946.
Blijf op de hoogte van acties voor een menselijker samenleving, inspirerend nieuws en evenementen.