Menselijke ontplooiing staat centraal bij Nussbaum
Een goede samenleving stelt iedereen in de gelegenheid om zijn of haar capaciteiten te ontplooien. En schept daarvoor materiële, juridische, politieke en culturele voorwaarden. Dat is de kern van het denken van Martha Nussbaum. ‘Pluralisme en respect voor verschil zijn in zichzelf universele waarden’.
De Amerikaanse filosofe kan niet ontbreken in de Humanistische Canon. Zij is een internationaal erkend politiek denker. Maar daarnaast zet zij zich ook in de praktijk in voor sociale rechtvaardigheid wereldwijd. Voor intensiever en respectvoller uitwisseling tussen culturen en continenten en voor een nieuwe moraal van wereldburgerschap. Recht op eigen levensovertuiging en respect voor die van anderen is het hart van deze moraal.
De klassieken maakte Nussbaum door en door vertrouwd gemaakt met de grote tragedies die de menselijke conditie tekenen. Filosofie is voor haar in de eerste plaats de kunst om reflexief met fundamentele menselijke ambities en conflicten om te gaan. Door telkens vanuit een ander perspectief de interactie tussen tragedie en reflectie te belichten, slaagt Nussbaum er in om de breedte van de menselijke existentie en de diepte van tegenstrijdige emoties die zich daarbij aandienen voor het voetlicht te brengen. Tevens ontleent ze daaraan de kernthema’s waarmee ze filosofie en ethiek in gesprek brengt. “De titel van haar eerste en in mijn ogen mooiste boek, The Fragility of Goodness, ‘De broosheid van het goede’ (1986), geeft dit treffend aan”, schrijft Henk Manschot, auteur van het werk over Nussbaum in de Canon.
Menselijke ontplooiing
Doordrongen van deze visie op menselijke ontplooiing betrad Nussbaum vervolgens de arena van de politieke filosofie. Zo ging zij, aanvankelijk in het kader van de Verenigde Naties, deelnemen aan internationale debatten over wat onder goede menselijke ontwikkeling zou moeten zijn. Zij verzette zich tegen de in haar ogen veel te smalle standaard van het Bruto Nationaal Product die door economen en beleidsmakers in de begin jaren ’90 als norm van ontwikkeling werd gehanteerd.
Evenzeer echter keerde ze zich tegen theorieën die menselijke ontwikkeling op de eerste plaats definiëren in termen van behoefte en afhankelijkheid of van nut en persoonlijke voorkeur. Samen met de econoom Amartya Sen ontwierp zij een nieuw concept van ontwikkeling dat bekendheid kreeg onder de naam Human Development Capability Approach (HDCA). Er bestaat geen goed Nederlands woord voor capability. De beste vertaling is ‘capaciteit in aanleg’. Lees verder in de Humanisitische Canon
Het belang van vorming
Maar de implicaties van de capabilities-benadering heeft Nussbaum zelf het meest overtuigend uitgewerkt voor het onderwijs enerzijds en om het recht van vrouwen op een volwaardige ontwikkeling kracht bij te zetten anderzijds. Haar boeken Cultivating Humanity (1997) en Not For Profit. Why Democracy Needs the Humanities (2010) bevatten een scherpe kritiek op het huidige, door economisch nut geleide onderwijssysteem, met name in Amerika. Het boek geeft talrijke suggesties hoe onderwijs en opvoeding een centrale rol kunnen spelen in de vorming tot menselijkheid en wereldburgerschap.
De boodschap van Not for Profit kan ook in Nederland op steun rekenen. Volgens filosoof en hoogleraar Joep Dohmen komt dit manifest (in Nederland vertaald als ‘Niet voor de winst’) op een belangrijk moment. Hij schrijft daarover in een opiniestuk in Dagblad Trouw. “Wij beleven een dramatisch moment in ons academisch onderwijs. Nussbaum laat overtuigend zien dat wereldwijd het programma van de liberal arts gedoemd is te verdwijnen, omdat internationale politici en bestuurders zo’n algemene vorming niet langer nodig achten. “
Vinger op de zere plek
Nussbaum legt in haar analyse van het academisch onderwijs op minstens drie punten de vinger op de zere plek, vindt Dohmen. “Allereerst onderscheidt zij twee soorten onderwijs: een soort die op winst is gericht en een die focust op democratie. In het op winst gerichte onderwijs wordt een mensenleven in de eerste plaats gezien ‘als middel om winst mee te behalen’. In tegenstelling tot wat vaak wordt beweerd, leidt economische groei volgens Nussbaum niet automatisch tot algemene welvaart in een democratisch bestel. Ons huidige onderwijs leidt niet vanzelf tot ontwikkelde mensen, laat staan tot een rechtvaardige samenleving. Voor dat laatste is heel wat meer nodig dan alleen een bloeiende economie. Daarvoor moeten wij jonge mensen ontwikkelen, vormen, bilden. Als het goed is, gebeurt dat in de opvoeding in gezinnen, en vervolgens vooral op scholen en universiteiten. Wat voor programma is daarvoor nodig?”
Meer informatie
Joep Dohmen houdt op dinsdagavond17 januari een lezing bij Studium Generale Universiteit Utrecht.
Vrij denken, samen leven. Sinds 1946.
Blijf op de hoogte van acties voor een menselijker samenleving, inspirerend nieuws en evenementen.