In een oproep de stem van het seculiere midden te versterken in het NRC van 18 oktober 2024, roept Stine Jensen op de krachten te bundelen. Als atheïst voelt ze zich verdrukt tussen radicaal-rechts en identitair links en zoekt ze steun bij humanisten. Die steun is er, reageert Robbert Bodegraven, maar zet het humanisme daarbij niet klem tussen twee politieke polen.
Het is een veelgebruikt frame in het publieke debat. Aan de ene kant is er de radicaliserende rechtse beweging, gekenmerkt door conservatisme en het aanwakkeren van angsten voor verandering. Ze verdelen de samenleving en creëren vijandsbeelden die leiden tot uitsluiting en discriminatie. Aan de andere kant is er een radicale linkse beweging, die alles in termen van identiteit giet en daarmee de ene na de andere tegenstander cancelt. Daartussenin zit ‘het redelijke midden’. Dat wil zeggen, de ‘gewone’ Nederlander, die de zaken best van twee kanten wil bekijken, open staat voor argumenten en, zoals Michael Ignatieff het onlangs nog verwoordde, zichzelf als ‘the adult in the room’ beschouwt.
Jensen neemt dit over en roept op de seculiere en atheïstische stem, die ze een middenpositie toedicht, te versterken en zo de uiterste polen te bestrijden. Volgens haar ligt daar een rol voor liberalen, linkse partijen en humanisten. Maar bij die partijen, vindt Jensen, is het te stil. Sterker nog, ze verdenkt humanisten hierbij van een angstvallig zwijgen.
Botsende opvattingen
Vooropgesteld: het Humanistisch Verbond steunt de oproep om de seculiere samenleving te verdedigen en te versterken. Het zit in de genen van het humanisme om pal te staan voor een samenleving waarin iedereen mag geloven of niet geloven wat die wil. Geen religie, overheid of machtig technologiebedrijf zou de macht moeten krijgen de vrije burger daarin te beknotten. Meerstemmigheid, diversiteit en botsende opvattingen zijn noodzakelijke elementen in een humanistische samenleving.
Waar de seculiere positie in de samenleving wordt aangevallen, vinden zowel de atheïst Jensen als de vrijzinnige gelovige het humanisme dus als bondgenoot. Maar ook onder vrienden is kritische reflectie nodig. Volgens Jensen moeten humanisten in het frame van de politieke polariteiten meer de middenpositie innemen. En daar schuurt het. Omdat dat frame zelf problematisch is.
Want als het humanisme zich inzet voor de vrije seculiere ruimte, dan is dat onderdeel van de bredere overtuiging dat vrijheden van individuen niet op een ondemocratische manier mogen worden beknot. Daarom strijdt humanisme tegen dogma’s die het zelfstandig denken en vrije meningsuiting ondermijnen. Tegen fundamentalisme dat kritiek verbiedt. Tegen politieke macht die discrimineert, uitsluit en ongelijkheid tussen mensen bewust vergroot. Tegen de oligarchie van bedrijven die uit zijn op een monopolie op ons gedrag. Daarbij staan we niet in een gepolariseerd spectrum van politiek links en rechts, maar verzetten we ons in de volle breedte tegen machtsstructuren die de vrijheid onrechtmatig beperken.
Radicaal rechts
Daarbij doet het ertoe waar de politieke macht ligt. Want wie politieke macht heeft, heeft de middelen in handen om de samenleving te veranderen. Om vrijheden te beperken of juist te verruimen. En het is precies dat wat we nu zien gebeuren. In Nederland en internationaal. Het gedachtegoed dat een agenda hanteert die uit is op het terugdraaien van fundamentele en zwaarbevochten vrijheden is het gedachtegoed waar humanisme tegen in opstand komt. Radicaal-rechts heeft wereldwijd de wind in de zeilen en heeft in meer dan alleen ons land politieke machtsposities verworven. Dat gedachtegoed wordt gevoed door een angst voor snelle veranderingen. Politici kanaliseren die angst voor een eigen politieke agenda, die het traditionele heteroseksuele gezin als maatgevend beschouwt, vrouwenrechten wil terugdraaien, minderheden ziet als te genezen aberraties of simpelweg buitensluit.
Nihilisme
Vanuit dat gedachtegoed worden de waarden waar humanisten voor staan bedreigd. Niet alleen het belang van een open publiek debat dat ruimte geeft aan seculiere krachten in de samenleving – de zorg die Jensen terecht uit – maar veel verder dan dat. Dus ja, het humanisme staat zij aan zij met atheïsten en andere verdedigers van de seculiere ruimte. Maar nee, die positie moeten we niet in het midden plaatsen tussen twee politieke uitersten.
Humanisme staat met koppig optimisme voor de vrijheid om zoveel mogelijk diversiteit in het publieke debat toe te laten en zich tegelijkertijd fors te verzetten tegen een nihilistisch wereldbeeld waarin vijanddenken en het opsluiten in de eigen groep verheerlijkt worden. Daarmee reikt het humanisme de hand aan atheïsten die dezelfde waarden voorstaan. En naar alle anderen die deze strijd mee willen voeren: sociaal-liberalen, linkse en rechtse politiek, agnosten en religieus humanisten. Niet vanuit een middenpositie in een gepolariseerd links-rechts landschap, maar vanuit een zelfbewust strijdbaar geloof dat onze vrijheden het waard zijn verdedigd te worden.
