Ook het Humanistisch Verbond heeft blinde vlekken, en die moeten we onder ogen durven zien. Het is broodnodig om de Humanistische Canon te herzien.
De Humanistische Canon is een overzicht van denkers en concepten uit de geschiedenis van het humanisme. Die wordt nu uitgebreid. Een groep humanisten met allerhande expertises kijkt momenteel kritisch naar blinde vlekken binnen het humanisme over zaken als racisme, kolonialisme en de relatie van de mens tot de aarde. We spreken hoofddocent aan de Universiteit voor Humanistiek Caroline Suransky over waarom een meer diverse canon broodnodig is, en hoe dat precies in zijn werk gaat.
Waarom is het belangrijk om de canon te herzien?
Een canon is een hulpmiddel waarmee we kunnen putten uit de humanistische geschiedenis als er zich nieuwe vragen, uitdagingen of problemen aandienen. Tradities en waarden uit het verleden kunnen richting geven in het zoeken naar nieuwe antwoorden en oplossingen. In het humanisme zijn op dit moment twee urgente uitdagingen. De een gaat over alles wat met diversiteit, inclusie en sociale ongelijkheid te maken heeft, de ander over de klimaatcrisis en Ecohumanisme. Ik denk dat er, zowel ten aanzien van diversiteit als de relatie tussen mensen en de aarde, heel veel blinde vlekken zijn in onze humanistische canon.
Is een afgebakende canon eigenlijk humanistisch?
Als een canon een soort absolute vorm is van onze denkbeelden, dan zou dat niet zo zijn. Maar als een canon een levend document is dat je als bredere humanistische beweging kan raadplegen, kritisch bevragen en aanvullen, dan kan je er meer mee. Volgens mij is een canon alleen maar nuttig als het een levend document is, waar constant kritisch naar gekeken wordt.
(interview gaat onder de video door)
Concepten en denkers kunnen worden toegevoegd aan zowel het heden als het verleden. Hoe weet je dat je goed zit, als je tegelijkertijd weet dat je niet volledig kan zijn?
Ja, dit ligt in elkaars verlengde. De Black Lives Matter-beweging, bijvoorbeeld, gaat voor een deel over humanisering. Het is een relevante beweging en goed om te agenderen, vind ik. Maar in het humanisme als geheel kijken mensen daar niet eenduidig tegenaan. Er zijn humanisten die er All Lives Matter tegenover stellen, vanuit een ander humanistisch oogpunt. Daarover moet je nadenken. Vind je All Lives Matter juist humanisme, of Black Lives Matter, omdat die groep zo lang gemarginaliseerd is? Je moet als humanistische beweging weloverwogen keuzes maken over hoe je je verhoudt tot in- en uitsluitingsprocessen, en tegelijkertijd erkennen dat je keuzes geen antwoorden voor de eeuwigheid geven.
Welk raakvlak heeft de uitbreiding van de canon met de aanstaande Socrateslezing van Amerikaanse hoogleraar en humanistisch denker Anthony Pinn over het spanningsveld tussen racisme en humanisme?
Zowel het herzien van de canon en zijn lezing gaat over hoe het humanisme om wil gaan met ongelijkheid en onrechtvaardigheidsvraagstukken. Pinn gaf in een interview aan dat sommige humanisten anti-racisme zien als een soort persoonlijke houding: ik doe altijd vriendelijk tegen mensen van kleur, dus ik ben geen racist. Maar, vindt hij, in de naam van het humanisme kan je je niet daartoe beperken. Hij daagt ons uit om verder te denken. Het gaat niet alleen om vriendelijkheid, maar we moeten ook kijken naar de structurele in- en uitsluitingsmechanismen in onze maatschappij, waardoor mensen wel of geen kansen of ruimte krijgen.
“ Als humanisme zo universeel zou zijn, waarom zijn er dan zoveel mensen uitgesloten? ”
Is er binnen het humanisme discussie over waar de nadruk op moet worden gelegd als we het hebben over anti-racisme?
Het gebrek aan discussie daarover zou mij nog meer verontrusten. Maar je kan je afvragen: als humaniteit en humanisme zo universeel zouden zijn, waarom zijn er dan zoveel mensen uitgesloten of denken ze: het gaat niet over mij? Er zijn bijvoorbeeld heel weinig zwarte humanisten. Het erkennen van blinde vlekken wordt soms gezien als politieke correctheid, en sommige humanisten vinden dat het niet gedacht is vanuit de universele waarden van de mens. Ik zie geen kleur, is het argument. Je kan dat opvatten als iets humanistisch, maar mensen van kleur zeggen daarover: als je geen kleur ziet, dan zie je ook geen racisme.
Er zijn momenteel processen in de Nederlandse samenleving gaande waar we vanuit humanistische waarden en tradities iets nieuws over kunnen vinden, en zelfreflectief over kunnen zijn. Denk aan de excuses voor het slavernijverleden van minister-president Rutte, of de verschillende nieuwe perspectieven die we krijgen over de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog. En zaken schuiven ook op. Binnen het humanisme hebben we bijvoorbeeld lang gedacht: klimaatverandering, dat hoeft niet. Dat doet Greenpeace, of een andere milieuorganisatie wel. Maar nu is het een van onze centrale thema’s: Ecohumanisme, het humanistische perspectief hierop.
Welke denkers moeten aan de canon worden toegevoegd, vindt u?
Anthony Pinn voor zijn werk over humanisme en anti-racisme. William Du Bois. Hij is een Afro-Amerikaanse academicus en mensenrechtenactivist uit de twintigste eeuw die toen al sprak over de structurele uitsluiting van zwarte mensen. De Iraanse Masha Amini zou ik erin zetten als symbool voor de vrijheidsbeweging in Iran. William Connolly. Hij schrijft over een verstrengeld humanisme, de verbondenheid tussen mensen en alle andere levensvormen op aarde. Socioloog en humanistisch denker Anibal Quijano. Moderniteit en kolonialisme zijn volgens hem onlosmakelijk met elkaar verbonden. Want hoewel de moderniteit hier in het westen vrijheid, emancipatie en gelijkheid bracht, bracht het in de koloniën heel iets anders, namelijk de uitbuiting van mensen en uitputting van grondstoffen. De verschillende perspectieven op moderniteit zijn heel interessant voor het humanisme. Wij creëerden een welvaart die ons toestond om te kunnen doen en denken, maar die welvaart was gebaseerd op de exploitatie van anderen en de aarde.
Ten slotte zou ik de Surinaams-Nederlandse antropoloog Gloria Wekker toevoegen. Zij heeft met haar boek Witte Onschuld een waardevolle en moedige bijdrage geleverd aan het maatschappelijk debat over racisme in Nederland. Ze agendeert een paradox: enerzijds houden we vast aan het idee dat we een ‘kleurenblinde’ maatschappij zijn, terwijl anderzijds ras en racisme veel agressie oproepen in onze samenleving. Met haar stelling dat ons koloniale verleden op dit punt diepe sporen heeft achtergelaten in het Nederlands ‘cultureel archief’, agendeert ze een belangrijk onderwerp waarvan ik denk dat het ook nog steeds een blinde vlek in het humanisme is. Ze daagt ons uit om er open over na te denken. Dat is een van de redenen waarom we de Amerikaanse hoogleraar Anthony Pinn hebben uitgenodigd om met ons in gesprek te gaan over racisme en humanisme.
Vindt u het belangrijk dat in de canon, los van de onderwerpen, ook meer aandacht is voor een diverser palet aan denkers?
Ik vind het belangrijk dat je als humanist inclusief denkt. Op die manier kunnen emancipatiebewegingen die dezelfde waarden behelzen zich meer verbonden voelen met het humanisme. Tegelijkertijd vind ik het morele idee dat ieder mens gelijk is een heel mooi humanistisch principe. Maar we moeten als humanisten de politieke en sociaal economische werkelijkheid, die vaak niet zo rooskleurig is, wel blijven erkennen. Als je in de canon het principe van universele mensenrechten behandelt, kan je dat niet behandelen zonder ook te erkennen dat daar in de praktijk toch een stuk minder van terecht komt.
De Humanistische Canon
De Humanistische Canon geeft een overzicht van de geschiedenis en de actualiteit van het humanisme. Het is een inspiratiebron om te lezen en te onderzoeken. De Canon biedt de helpende hand als je kennis wilt nemen van het ontstaan en de ontwikkeling van de humanistische stroming in de samenleving. De canon vind je op humanistischecanon.nl
Dr. Caroline Suransky is universitair hoofddocent en opleidingscoördinator van de Graduate School aan de Universiteit voor Humanistiek te Utrecht. Daarnaast is ze ‘research fellow’ van de Unit for Institutional Change and Social Justice aan de University of the Free State in Zuid-Afrika. In haar onderzoek en onderwijs richt zij zich op sociale verandering in een globaliserende wereld met speciale aandacht voor de rol van hoger onderwijs ten aanzien van dekolonialisering, (anti)racisme en de klimaatcrisis. In die hoedanigheid is zij betrokken bij de uitbreiding van de Humanistische Canon.
A list of posts
Vrij denken, samen leven. Sinds 1946.
Blijf op de hoogte van acties voor een menselijker samenleving, inspirerend nieuws en evenementen.