‘Als we onze humaniteit verliezen, verliezen we deze oorlog’
Oorlog is een nederlaag voor de mensheid, schreef Erasmus al in de zestiende eeuw. Dit geldt ook voor de oorlog tussen Israël en Palestina. Hoe bewaren we onze menselijkheid in het licht van al deze vernietiging?
‘Als we onze humaniteit verliezen, verliezen we deze oorlog’, zegt de Israëlische schrijver Yuval Noah Harari in een interview over de oorlog tussen Israël en Palestina. Volgens Harari is Israël niet alleen in gevecht met Hamas. Israël voert ook een gevecht om onze humaniteit. Hij bedoelde te zeggen dat Israël de oorlog niet kan winnen als het op een onmenselijke manier de Gazastrook plat blijft bombarderen. Als het met tanks en granaten de Gazanen op de knieën wil krijgen. Als dat tot een bestand leidt, kan dat niet anders dan tot een schijnvrede leiden. Een pyrrusoverwinning.
Dat geldt natuurlijk net zo voor Hamas, dat zegt te vechten voor Palestina. Hun acties wijzen op een ernstig verstoord moreel kompas: de terreur waar deze beweging toe in staat bleek, de uitgelokte oorlog waar zoveel onschuldige mensen slachtoffer van worden, de lang bestaande wens om Israël van de aardbodem te vagen.
“ Deze oorlogsdaden wijzen op een ernstig verstoord humanitair kompas. ”
De oorlog tussen Israël en Palestina gaat zoals iedere oorlog dus ook over onze menselijkheid. Hoe kunnen we in deze oorlog humaan blijven? In andere woorden: hoe kunnen we een goed leven leiden, en elkaar de ruimte te geven om dat goede leven vorm te geven? Een eeuwenoude humanistische vraag.
Die vraag geldt voor de strijdende partijen, natuurlijk. Maar hij geldt voor ons allemaal. Hoe bewaren jij of ik onze menselijkheid in het licht van een allesvernietigende oorlog? De beelden die we zien lokken wanhoop uit. We zien burgers die massaal slachtoffer worden. Onschuldige mensen die niet voor oorlog kozen. Kinderen, geliefden, moeders, vaders, vrienden. Overvallen door kogels, bommen en gijzelingen die nietsontziend levens nemen. Gebeurtenissen die verleiden tot uitspraken als: ‘het zijn monsters’, of: ‘de daders moeten vernietigd worden’. Woorden waarmee de ander ontmenselijkt wordt. En waarmee we de oorlog van voeding voorzien. Ontmenselijking is maar al te vaak als excuus of rechtvaardiging gebruikt voor nietsontziende vernietiging.
Onverantwoordelijk en dwaas
Oorlog is een nederlaag voor de mensheid, schreef Erasmus al in de zestiende eeuw. Als de tegendraadse humanist die hij was, zag hij haarscherp dat oorlogen niet de keuze van gewone mensen zijn. Oorlogen worden begonnen door politici, bestuurders, mensen met macht die de bevolking meesleuren in orgies van geweld. Zijn oordeel was glashelder: een oorlog beginnen is onverantwoordelijk en dwaas. Het ontneemt ons de mogelijkheid op een goed leven.
“ Oorlogen zijn niet de keuze van gewone mensen. ”
En toch gebeurt het steeds weer. De gruwel van oorlog. De verloren levens, het verdriet, de pijn en de woede van de achterblijvers. Valt er dan nog te geloven in menselijkheid? Of hebben de pessimisten gelijk en is de mens gedoemd tot tribalisme, tot vijandschap, tot het vernietigen van de eigen soortgenoten? Had de filosoof Hobbes dan toch gelijk, en is de mens een wolf voor zijn medemens?
Als we naar de reacties op de zich iedere dag verder ontvouwende oorlog kijken, online en in de mainstream media, lijkt het er verdomd veel op. Israël moet zich verdedigen met alle middelen, vindt de één. Palestina heeft het volle recht zich te wreken op decennia van onderdrukking, vindt de ander. Voor Israël, of voor Palestina. En in het verlengde daarvan de rechtvaardiging van onschuldige doden bij de vijand.
Ook hier kan Erasmus ons helpen. In zijn spreekwoordenboek nam hij de uitspraak van Hobbes op, die er op neerkomt dat de mens de vijand van de andere mens is (homo homini lupus). Maar aan die uitspraak gaat direct iets anders vooraf bij Erasmus: homo homini deus, de mens is voor zijn medemens een god. We hoeven elkaar niet te bestrijden, we kunnen elkaar ook helpen. Belangeloos, empathisch, zorgzaam.
“ We hebben de keuze om voor elkaar te zorgen, tegen de klippen van het geweld op. ”
Naïef? Ja, zal de Israëlische vader zeggen, met de foto van zijn gegijzelde dochter in handen. Jazeker, zegt de Palestijnse moeder, die haar gebombardeerde zoon in witte kaftan gewikkeld vasthoudt. Hun pijn en verdriet laat ze schreeuwen om wraak. Wie neemt het ze kwalijk? Maar voor ons, omstanders, is er een andere keus. Een keuze die ons uitdaagt om tegen de klippen van het dagelijkse geweld op, te geloven in de mogelijkheid om voor elkaar te zorgen. Voor Joden, voor de Palestijnen, voor de mensheid, voor elkaar. Het vraagt van ons een keuze tot optimisme, optimisme van het koppige soort.
Hoe kies je steeds opnieuw voor humaniteit, voor medemenselijkheid? Wij laten koppige optimisten aan het woord, die niet opgeven bij tegenslag. Mensen die hulp bieden in tijden van conflict. Die polarisatie tegengaan. Die kiezen voor toenadering, in plaats van haat. Mensen die jou en mij kunnen inspireren. >> Naar de interviews
Een koppige keuze voor menselijkheid
Zulk koppig optimisme, een term die ik leen van Christiana Figueres (de vrouw die het Parijse Klimaatakkoord in 2015 tegen alle verwachtingen in uit het vuur sleepte), vraagt wel wat. Het vraagt in de eerste plaats dat we niet onbezonnen kiezen voor een kant in de oorlog, voor een al te gemakzuchtig goed en fout. Het vraagt van ons om na te denken, ons te informeren en de emotie van wraakzucht te temperen. Het vraagt om compassie, voor de miljoenen die in angst leven. De onschuldigen die vrezen voor hun leven of dat van hun geliefden. En het vraagt om solidariteit, met de mensen om ons heen die zich zorgen maken over het geweld, aan welke kant dan ook.
Koppig optimisme is zinloos zonder in actie te komen. Er is politieke druk nodig, natuurlijk. De internationale gemeenschap, of wat daar binnen de VN van over is, moet ingrijpen. De partijen scheiden, ze dwingen tot een wapenstilstand. En wij, gewone burgers, wij kiezen binnenkort nieuwe leiders. Willen we politici die in tegenstellingen denken, in vrienden tegenover vijanden, in wij tegenover zij? Of kiezen we leiders die onze humaniteit als uitgangspunt blijven nemen en zoeken naar verbinding? We hebben de keuze. En we dragen de verantwoordelijkheid.
“ Het vraagt van ons om na te denken, ons te informeren en de emotie van wraakzucht te temperen. ”
Minstens even belangrijk is het dat we in beweging komen in de kleine ruimte die we in ons dagelijks leven hebben. Tegenover het geweld en de redeloze bloeddorst kunnen we onze menselijkheid tonen in onze directe omgeving. Door zorg en aandacht voor elkaar te hebben, ongeacht de sympathie die gevoelsmatig misschien naar de ene of de andere kant overhelt. Door een gesprek aan te gaan tussen onszelf en iemand met banden in een andere gemeenschap. Joods, islamitisch, wit of zwart.
We hebben keuzes. We kunnen de ander als de vijand zien, de vreemde. Of we kunnen onze menselijkheid inzetten. Het contact aangaan met onze medemens. Laat ons protest tegen de oorlog bestaan uit het tonen van onze menselijkheid.
