De val van Srebrenica heeft diepe wonden geslagen. Morele wonden, aldus Bart Hetebrij die destijds als humanistisch geestelijk verzorger aanwezig was in het gebied. 25 jaar later maakt hij zich over sommige Dutchbatters nog altijd zorgen.
“Wist je dat de oude Grieken bij terugkeer van een oorlog theatervoorstellingen organiseerden? Wat die mannen allemaal hadden meegemaakt moest worden ‘afgewassen’, de morele grenzen die ze waren overgegaan, het doden van mensen, het bloed aan hun handen. Dat waren geen toneelvoorstellingen zoals wij die kennen, maar ware spektakels waarbij het publiek net zo hard mee deed.”
Bart Hetebrij (1956) is in 1995 in Srebrenica geweest als humanistisch geestelijk verzorger. De val van de stad heeft hij net niet meegemaakt. Hij was gestrand als verlofganger in Zagreb. Daar ving hij de jongens op die terugkeerden uit de ingenomen enclave. “Ik zag dat iedereen sterk vermagerd was, maar wat ik vooral zag was opluchting. Ze hadden het overleefd en gingen gelijk aan het bier. Die beelden zijn de hele wereld overgegaan.”
Nog even de feiten. April 1993. Eindelijk lijken ze veilig: de 40.000 vluchtelingen die als ratten in de val zitten in Srebrenica, een stad omringd door bergen waar Bosnisch Servische eenheden elk moment het vuur kunnen openen. De UN zal ze beschermen. Een mandaat dat weinig voorstelt. De mannen van Dutchbat III zijn machteloos. Ze zijn te licht bewapend en wachten tevergeefs op luchtsteun. Op 11 juli 1995 loopt Mladic de stad onder de voet, mannen en vrouwen worden gescheiden. De mannen worden afgevoerd, zoals later blijkt om vermoord te worden. Een schandvlek in de Europese geschiedenis. De Nederlandse VN-militairen wachten hoon. Ook in Nederland. Dutchbat had moeten ingrijpen. Noch de politiek, noch de militaire leiding doet iets om dit beeld te kantelen. De schuld komt volledig bij de individuele Dutchbatter te liggen. Schadelijk. “Politici, journalisten en vele anderen hebben hun ogen kunnen sluiten voor de werkelijkheid”, aldus Hetebrij. “De Dutchbatters bleven zitten met de herinneringen. Je ogen sluiten voor herinneringen helpt niet.”
“ Zelf heb ik het ook gevoeld, de hoon bij terugkeer ”
Al snel komt bij Dutchbatters de klacht dat de nazorg niet deugt bij defensie. “Ze werden wel geholpen”, weet Hetebrij, “maar de standaardzorg was niet afdoende.”
Hij snapt precies waar het knelde. “Het gaat om de laag eronder. Angst, agressie, verslaving en slapeloosheid zitten allemaal aan de oppervlakte en kun je redelijk goed behandelen. Schuld en schaamte, daar kom je veel moeilijker bij.”
Hetebrij ziet overeenkomsten met hoe de militairen destijds uit Indië terugkwamen van de politionele acties en besluit beide groepen bij elkaar te brengen door bijeenkomsten te organiseren. Dat heeft hij tien jaar gedaan, vanaf 1996, Dutchbat-breed.
“Al snel werd duidelijk dat het niet alleen ging om een geschokt gevoel in het vertrouwen in de politiek, media en samenleving, maar ook in hun zelfbeeld en in hun mens- en wereldbeeld. Het is het geschokt zijn in je diepste overtuigingen over wat goed en rechtvaardig is en wat niet. Dat hebben de Indiëgangers ook zo gevoeld. En zelf heb ik dat ook gevoeld toen ik in Srebrenica was, het gevoel van wat doe ik hier eigenlijk? De machteloosheid, de vernederingen. En de hoon bij terugkeer.”
Voor Hetebrij was Srebrenica een les voor het leven, maar dat geldt helaas niet voor iedereen. Over sommige Dutchbatters, die in de slachtofferrol blijven hangen, maakt hij zich nog altijd zorgen. “Je moet in actie komen en de dialoog aangaan. Daarom vind ik het toneelstuk dat Alma Mustafic samen met Dutchbatter Raymond Braat op dit moment maakt ook zo goed. De theaterproductie is een geweldig middel om overlevenden en Dutchbatters bij elkaar te brengen. Vertel elkaar je verhaal, vergelijkbaar met de oude Grieken en hun theater voor de mannen die terugkwamen van een oorlog. Diepe wonden hebben compenserende riten nodig. Theater is zo’n ritueel, maar ik geloof ook heel erg in terugkeerreizen, verwerkingsreizen om de ziel te wassen.”
“ Diepe wonden hebben compenserende riten nodig ”
Zelf heeft hij hem ook gelopen, in 2010: de Marš mira, een jaarlijks terugkerende vredesmars waar duizenden mensen aan meedoen. De mars start in Nezuk en eindigt ongeveer drie dagen later (en honderd kilometer verder) bij het memorial center in Potočari. Het is dezelfde route die de vluchtelingen destijds liepen, maar in omgekeerde richting, een loodzware tocht door de bergen. Hetebrij: “Bij aankomst in Potočari liepen we door een haag van mensen. Ze klapten niet, zoals bij aankomst van de Vierdaagse. Men zweeg en keek ons alleen maar aan. Sommige tieners met tranen in de ogen. Dat gaf een ongemakkelijk gevoel. Iedereen scheen te weten dat ik Dutchbatter was. Ze vroegen waarom ik meeliep en waren geïnteresseerd in mijn verhaal. Mijn antwoord was dat ik meeliep uit respect voor de doden en uit solidariteit met de familie en de overlevenden. Dat werd zeer gewaardeerd. Je verwacht dat de mensen je van alles verwijten, ze zijn al hun mannen kwijtgeraakt. Maar dat voelde ik helemaal niet. Een trauma die je samen oploopt, moet je samen verwerken. Dat is het mooie van de Marš mira. Terwijl je elkaar in de ogen kijkt, kom je met jezelf in het reine.”
Bart Hetebrij (1956) is ruim 20 jaar werkzaam geweest bij defensie als humanistisch geestelijk verzorger. In die hoedanigheid is hij ook uitgezonden geweest naar Bosnië ten tijde van de burgeroorlog.
Wat is geestelijke verzorging?
Bij ingrijpende gebeurtenissen in het leven denk je soms: hoe moet het nu verder? Ook als dingen je voor de wind gaan kun je je afvragen waar je nu echt inspiratie vindt, wie je bent, wat wezenlijk voor je is. Dit soort levensvragen is van iedereen en van alle tijden. Ze spelen bij het maken van belangrijke keuzes, bij verlies, bij het vieren het leven. Eigenlijk bij alle sleutelmomenten in ons bestaan. Maar hoe ga je er mee om? Dat is zo eenvoudig nog niet.
Geestelijk verzorgers helpen mensen hun eigen situatie te onderzoeken en te ontdekken. Dat doen ze met gesprekken, advies en ondersteuning. Ze werken in alle lagen van de samenleving, zowel binnen als buiten organisaties. In de gevangenis, het leger, in de zorg, bij uitval door ziekte, maar ook in de eerstelijnszorg, in de psychiatrie en als zelfstandig professionals. Waar ze zich ook bevinden, hun werkterrein is altijd de mens.
Meer over humanistische geestelijke verzorging vind je bij ons programma ‘Met zorg naar elkaar omzien’
Vrij denken, samen leven. Sinds 1946.
Blijf op de hoogte van acties voor een menselijker samenleving, inspirerend nieuws en evenementen.
"*" geeft vereiste velden aan