Kunst verrijkt je leven. Niet alleen je kijk op schoonheid, ook je blik op wat moreel juist is kan veranderen. Hoe dat werkt bij zingeving en binnen het humanisme onderzoekt Hans Alma in haar nieuwste boek De kunst van samenleven. “Woorden polariseren soms, beelden doen een ander appel op ons.”
Hoe kunst onze morele denkbeelden op de proef stelt, én kan verrijken laat de graffiti van Banksy bij uitstek zien. De tekeningen op de hevig betwiste muur op de Westelijke Jordaanoever tussen Israël en Palestina bijvoorbeeld, bieden een taal voor zowel protest als hoop op verandering.
Speelsheid
Alma vertelt er enthousiast over. ”De muur wordt als het ware opengebroken met droombeelden van een andere wereld. Speelsheid en humor doen geen afbreuk aan de beladenheid van de situatie en de politieke impasse, maar geven zicht op de menselijke verlangens die in het geding zijn.”
Een ander voorbeeld in het boek dat als rode draad fungeert is Cloud Gate van Anish Kapoor. Alma koos dit zilver-spiegelend object, een grote fish-eye waarin je je zelf kunt verliezen, als metafoor voor het pluriform humanisme dat zij voorstelt. “Het is zo aanwezig in de publieke ruimte. En het is echt een ontmoetingsplek voor mensen, een plek waar ze plezier kunnen beleven.“
Wat spreekt je aan?
“Mooi is dat mensen het kunstwerk zelf mee vormgeven door zich erin te spiegelen en daarbij ook reageren op elkaar, de interactie is deel van het kunstwerk. Je wordt uitgenodigd tot een spel dat je op een nieuwe manier in verbinding brengt met de wereld om je heen. Juist dat idee is een centraal element in zingeving. Het is een lichamelijke manier van je verhouden tot je omgeving. Dat gaat verder dan ons denken, de cognitie.”
Mis je dat in het huidige humanisme en zingevingspraktijken?
“Ja, enigszins. Daarom kwam dit boek er. Hoe ziet een humanisme eruit dat recht doet aan de (lichamelijke) beleving, aan alle menselijke ervaringen? En kan zo’n humanisme – dat alle ervaring in zich heeft – ook echt mensen in beweging zetten én maatschappelijke impact hebben? Overigens: het boek is niet geschreven als kritiek. Het is veeleer een toevoeging op alles wat er al is.”
Toch. ‘Met de opkomst van het Verlichtingshumanisme en bijbehorend rationalisme is er iets verloren gegaan’, schrijf je.
“Ja, filosofen als Voltaire en Kant waren hard nodig en een verrijking voor de wetenschap, de democratie, de vrijheid en de autonomie van de mens. Maar de ratio en de autonome mens werden te dominant. Dit zorgde voor een positie van de mens tegenover de wereld. De renaissancehumanisten, zoals Montaigne of Petrarca, waardeerden de menselijke ervaring hoog, het in de wereld-zijn, de betrokkenheid op de wereld, natuurbeleving, zelfreflectie. Zij hadden een zoekende houding met veel ruimte voor onzekerheid. Dit gaf ook meer ruimte aan en tolerantie voor andere vormen van levensbeschouwing. “
Jaap van Praag, medeoprichter van het Humanistisch Verbond, zocht er ook naar.
“Ja, Verlichtingshumanisme was voor hem niet genoeg. Hij zocht naar manieren om het humanisme te vernieuwen. Hij zocht duidelijk naar een herwaardering van de belevingskant in het humanisme en de houding van de mens ten opzichte van de wereld.“
Daarbij was geestelijke weerbaarheid belangrijk. Zoals Van Praag dat verwoordde:
”Humanisme is een intuïtieve zijn- en denkwijze waarin hoop en twijfel om de voorrang strijden: hoop op vervulling van de menselijke mogelijkheden, twijfel op de kans daarop in een weerbarstige wereld…[..]”
Hoe kunnen we op andere manier de object-subject-dualiteit die is ontstaan tussen de mensen en de niet-menselijke wereld terugwinnen?
“Dat is lastig omdat, ondanks het postmoderne denken (het idee dat er geen enkele waarheid dominant is) het idee van de controle van de mens en beheersing over ons omgeving diep in ons zit. Ik denk dat hier de rol van kunst om de hoek komt kijken.”
Hoe werkt dat?
“Kunstenaars laten ons op een nieuwe manier kijken naar de wereld en laten ons de rijkdom of soms de verschrikking ervan zien. Kunst toont dat de dingen om ons heen een intrinsieke waarde hebben, onafhankelijk van hun nut voor ons. Kunstenaars helpen onze verbeelding te oefenen en misschien de manier waarop we moreel oordelen te veranderen.Met onze verbale vermogens kunnen we vaak polariseren. Beelden kunnen een ander appel doen op mensen, bieden openheid, pluriformiteit, ontstijgen het eigen gelijk of het ongelijk van een ander.”
En dat is de sleutel tot een meer open wereld en een pluriform humanisme, denkt Alma.
Actie
Op 16 november vindt het symposium ‘Levensbeschouwen en samenleven: Speels omgaan met diversiteit’ plaats.
Hieraan doen de volgende auteurs mee. Boris van der Ham (voorzitter Humanistisch Verbond) houdt daar ook een minilezing.
- Hans Alma, De kunst van samenleven: Een pleidooi voor een pluralistisch humanisme (Brussel: VUBPRESS)
- Christa Anbeek, Voor Joseph en zijn broer: Van overleven naar spelen en andere zaken van belang (Utrecht: Ten Have)
- Sigrid Coenradie en Koen Holtzapffel (red.), Spelen met grenzen: Contrastervaringen (Utrecht: Boekencentrum)
- André Droogers, Speltherapie voor verward Nederland: Omgaan met nationaliteit en diversiteit (Amsterdam: AUP)
De kunst van het samenleving koop je bij verschillende boekhandels. Onder meer via Bookspot.
Wil je kans maken op het boek. Abonneer je dan op onze Nieuwsbrief voor 21 november.
Vul je naam in en bij je emailadres
En klik dan op Ja, ik abonneer me!
Hans Alma is gasthoogleraar Hedendaags Humanisme aan de faculteit Letteren & Wijsbegeerte van de Vrije Universiteit Brussel. Zij heeft een eigen praktijk voor coaching en training, een werkplaats voor zinvol leven en werken.
Beeld Banksy: Creative Commons via Wiki Commons
