Mensenrechten: we boeken nog steeds vooruitgang

Sommige idealen voor de wereld bereiken we nooit. Toch blijven we ernaar streven. Zoiets geldt voor respectering van universele mensenrechten. In 1948 alweer meer dan 70 jaar terug, is de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens (UVRM) aangenomen. Wat hebben mensenrechten ons gebracht? En hoe gaan ze samen met nationale identiteit? Zijn ze niet te westers? Zes vragen en antwoorden.

Mensenrechten zijn eigenlijk vrij eenvoudig. Het zijn de rechten die je beschermen tegen machthebbers en die een waardig leven mogelijk maken. En het zijn rechten waar ieder individu recht op heeft.

Als wij het over mensenrechten hebben, bedoelen we vaak de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (URM). Dat zijn de dertig basisrechten. Vooral het ‘universele’ is belangrijk. Historisch gezien is het niet vanzelfsprekend om aan alle mensen ter wereld – en niet alleen in je eigen land, je eigen stam of van je eigen geloof – dezelfde rechten toe te kennen. Lange tijd was het je afkomst die bepaalde wat je rechten en plichten waren. En lange tijd werden bepaalde mensen -zoals Afrikanen en vrouwen- niet als volwaardig mens gezien.

De aanleiding was de Tweede Wereldoorlog. Door de 65 miljoen doden – waaronder 6 miljoen joden – was het heel duidelijk geworden dat de mensenrechten wereldwijd beschermd moesten worden. Er waren al eeuwen allerlei wetten en verdragen, maar er was nog geen algemeen vastgelegde lijst met rechten. De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens moest zo’n universele moraal zijn. Eigenlijk gaan mensenrechten dus over menselijke waardigheid. Maar natuurlijk hangen hier belangrijke andere waarden aan vast, zoals gelijkheid, vrijheid en solidariteit.

Er zijn allerlei organisaties die de mensenrechten bewaken en een regering op het matje kunnen roepen als er schendingen worden vastgesteld. Denk aan Amnesty International. Reken maar dat dat invloed heeft, ook al pretenderen sommige landen alsof het ze niet uitmaakt. En er zijn organisaties waar je terecht kunt als je rechten worden geschonden, zoals het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, en het College Bescherming Persoonsgegevens of het College van de Rechten van de Mens in Nederland.

Hoewel het moeilijk is precies te bepalen wat het effect van mensenrechten is, staat vast dat er de afgelopen zeventig jaar enorm veel vooruitgang is geboekt. Dat zegt onder meer Kathryn Sikkink van Harvard University. Op basis van empirische analyses geeft zij aan dat er minder genocide en minder geweld tegen burgers plaatsvindt. Ook is er wereldwijd minder armoede, minder kindersterfte, meer gezondheidszorg en meer onderwijs. De gelijkheid tussen man en vrouw is toegenomen en de rechten van LhBTI-mensen worden meer erkend. Overigens is er ook achteruitgang, bijvoorbeeld op het gebied van vluchtelingen en economische ongelijkheid.

Als je mensenrechten met een ideale wereld vergelijkt, is er nog enorm veel te doen, maar als je de situatie nu met de situatie in het verleden vergelijkt, boeken we gestaag vooruitgang.

Jazeker. Hoewel op een aantal punten best opnieuw mag worden gekeken. De wereld was 70 jaar geleden anders dan nu. Vooral de opkomst van het computertijdperk is nog niet goed verwerkt. En 70 jaar geleden hadden we de natuur en dieren minder op het oog. Zo kun je je afvragen of dieren geen rechten hebben. En als we het bij mensen houden, komen ook toekomstige generaties aan bod. Mogen wij hen met een zee vol plastic opschepen?

De mensenrechten worden ook wel een typisch humanistisch project genoemd. Maar eigenlijk klopt dat niet. De waarden van het humanisme en van de mensenrechten komen erg overeen, maar dat geldt ook voor veel andere levensvisies en religies. En het idee van mensenrechten zie je terug in vrijwel alle wereldtradities en culturen.

Wel kenmerkend aan zowel het humanisme als de mensenrechten is de nadruk op de mens. Je hebt rechten als mens en omdat je mens bent. Niets meer en niets minder. Je krijgt je rechten dus niet van god, de koning of regering, maar omdat je mens bent.

Daar is veel onenigheid over. Feitelijk zijn de universele mensenrechten vastgelegd door alle landen in de wereld. Maar er wordt gemorreld aan de universaliteit. Zo heeft de zogenoemde Caïro-verklaring stof doen opwaaien. Dit is een Universele Islamitische Verklaring van de Mensenrechten, waarbij de Sharia wordt gevolgd. Het probleem is daarbij natuurlijk dat niet iedereen moslim is. De UVRM gaat niet over specifieke mensen en volgt geen specifieke religie. Dat is juist de kracht. De Caïro-verklaring wil een bepaalde religie voorrang geven en dat heeft weinig met mensenrechten te maken.

Maar er is ook meer oprecht onderzoekende kritiek op de ‘westerse’ aard van mensenrechten. Sommige culturen leggen meer nadruk op de groep en minder op de individuele vrijheid. Is de vrijheid van het individu niet veel sterker in het westen aan de orde dan elders? En komt dit wel evenwichtig in de UVRM aan de orde? Feit blijft dat de individuele mens veel kwetsbaarder is dan een groep, en daarom de meeste bescherming nodig heeft. Bovendien vechten mensen wereldwijd voor hun individuele vrijheid en gelijkheid: daar is niets westers aan.

Mensenrechten zijn geen wiskundige of natuurkundige wetten: we hebben ze zelf als norm voor onszelf gesteld. Ze zullen dus altijd bevraagd, bekritiseerd en heroverwogen worden. Daar is niets mis mee. Zolang het maar niet als excuus wordt gebruikt om er rechten mee te schenden.