“Ouderen ontdekken dat ze zich hun leven moeten toe-eigenen, ook naarmate ze ouder worden”, merkt filosoof en hoogleraar aan de Universiteit voor Humanistiek Joep Dohmen. De grote uitdaging is dat mensen een geïntegreerd levensverhaal ontwikkelen, vindt hij.
Wat is er mis met ons concept van ouder worden?
Ik vind het een omissie dat ouder worden geen specifieke levensstijl is, terwijl we wel ouder worden. De voorstellingen die we ervan hebben zijn nogal beperkt. Het negatieve concept is ageïsme: `ouderen zijn lelijk, traag, vergeetachtig en niet op de hoogte.´ De meer positieve invullingen gaan over beleid: hoe duur zijn die ouderen? Over gezondheid: als je maar heel blijft. Over hobby´s, samen lekker fietsen over de Veluwe. En vooral: als je maar blijft meetellen. “
Dat vind je te beperkt?
Ja, want beleid, gezondheid en erkenning zijn vreselijk belangrijk, maar er valt echt wel meer over te zeggen. Ouder worden is een complexe ervaring waarin allerlei dossiers samenkomen. De grote uitdaging vandaag is dat mensen zelf daar een goed geïntegreerd verhaal over hebben.
Wat houdt mensen bezig aan de vooravond van de ouderdom?
Tja, die vooravond, wanneer is dat eigenlijk? Het schijnt dat mensen van 40 zich tegenwoordig al oud voelen. Als dat waar is, slaat jouw vraag al op mensen van 35. Die staan in het spitsuur van werken, zorgen, leren , vrije tijd.. luiers wassen en dat soort dingen. Die zijn helemaal niet bezig met hun oude dag. Maar in algemene zin gaat jouw vraag over het punt of mensen investeren in hun toekomst. Dat is een hele spannende: houden mensen zich wel bezig met hun levensloop? Blikken ze regelmatig terug of hoe ver kijken ze vooruit? Of leven ze alleen in het hier en nu?
Voor welke vragen en opdrachten zien ouderen zich cultureel en persoonlijk gesteld?
Ouder worden is vandaag ook iets wat je doet. Dat is tijdsgeest. Anno 2013 ontdekken ouderen dat ze zich hun leven, ook naarmate ze ouder worden, moeten toe-eigenen. Het idee dat je er op je 50ste, 60ste of 7ste wel bent, blijkt onjuist. Maar hoe dat dan verder moet, een zinvol leven leiden naarmate je ouder wordt, is verre van eenvoudig. Er zijn zaken die je actief verder moet vormgeven, wat verwacht je verder nog van het leven, wat wil je nog? En er zijn belangrijke dingen die je moet leren verdragen, zoals lichamelijk functieverlies, het verglijden van de tijd, of heel concreet, de dood van je geliefden.
Is dat genoeg?
Nee, ik zou nog een stap verder willen gaan en net als in Engeland een Universiteit voor de Derde Leeftijd (U3A: University for the Third Age) willen oprichten. Daar moet dan een leergang voor worden ontwikkeld. Opnieuw naar school gaan, naar de Senior Academy, met een agenda voor de tweede levenshelft. Dan komen al deze thema´s: beleid, gezondheid, zingeving, het levenseinde, eigenlijk de hele verhouding van individu tot maatschappij, langs. Dit jaar doen we een pilot op de ISVW, acht zondagen met steeds een andere expert.
Een van de mede-organisatoren van de Senior Academy is POWER, netwerk van ouderen uit Amersfoort, die zich samen verdiepen in goed ouder worden Zie jij veel van dit soort initiatieven?
Nou en of, overal in Nederland zijn initiatieven van ouderenclubs, van reis- en wandelverenigingen tot zelforganisatie en het ontwikkelen van nieuwe woonvormen. Op mijn Universiteit voor Humanistiek ontwikkelen we al jaren het onderzoeksprogramma Goed Ouder Worden.
Een van de onderwerpen in de Academy gaat over identiteit: wat voor soorten identiteit zijn er voor ouderen?
Identiteit is hét thema van deze eeuw. Op de Senior Academy ontdek je dan de constanten die voor elk mens gelden: bijvoorbeeld dat we een levensboog hebben, van vroeger via nu naar later. Narrativiteit en life reviews zijn in zekere zin voor iedereen van belang, om een zekere eenheid en samenhang te geven aan je leven. Of bijvoorbeeld het gegeven dat elk mensenleven diep onder invloed staat van allerlei culturele en maatschappelijke invloeden. Natuurlijk wordt elk mens op zijn of haar manier ouder, en de centrale vraag is dan welke speelruimte iemand heeft.
Bestaat er zoiets als de kunst van het ouder worden?
Jazeker, maar daar zijn natuurlijk wel verschillende varianten van. Levenskunst gaat over de vormgeving van je leven, vooral over het ontwikkelen van een eigen levenshouding. Als je nadenkt over goed ouder worden, ontdek je dat daar hele verschillende normatieve opvattingen over bestaan, van onthechten tot zeer actief blijven. Bij meer medisch-biologische benaderingen ligt de nadruk erg op gezondheid, in de positieve psychologie gaat het om geluk en welzijn, bij active ageing om succes. Ik heb zelf een agenda voor de tweede levenshelft opgesteld.
Ik zie het hele leven als een continu proces van hechten en onthechten, van toe-eigenen en onteigenen. Uiteindelijk gaat het om het zoeken naar en zinvol en geslaagd leven.
Wat vind jezelf het ergste aan ouder worden?
Dat is een niet ongevaarlijke vraag. Alsof ouder worden per se erg is. Dat is een van die dominante voorstellingen in de Westerse cultuur, alsof jong blijven de maatstaf is. Dan zijn onze eindigheid en vooral onze sterfelijkheid dus een ramp, dat lees je bijvoorbeeld bij Simone de Beauvoir. Te jong sterven is natuurlijk ook een ramp, weggerukt worden terwijl je midden in het volle leven staat. Ik zei al dat je ouder worden als een complexe ervaring moet zien. Je zintuigen worden langzaam zwakker, je geheugen neemt af en mensen om je heen gaan dood.
Tegelijkertijd kun je allerlei projecten voltooien, je ziet je kinderen zich ontwikkelen, je hebt een rijper oordeel. Je vroeg mijn persoonlijke ervaringen: nou dat gaat zeker ook over het verlies van scherpe zintuiglijkheid, van zinnelijkheid, het einde van bepaalde vriendschappen. En niet te vergeten melancholie: je ziet dat de humanisering van de wereld niet lukt. De markt en de maffia regeren.
En wat vind je het meeste waardevolle aan ouder worden?
Dat je langzaam toch wijzer wordt. Ze maken mij de pis niet lauw. Ik laat me minder meeslepen door emoties, verzoen me makkelijker. Je ziet beter de grote lijn en wat echt belangrijk is. Het gaat niet meer om de burgeroorlog in Liechtenstein.
Welke humanistische denker inspireert je?
Het humanisme verkeert in een diepe crisis. We staan er slecht op omdat we geen gedeelde humanistische agenda meer hebben en geen echte voortrekkers. Voor mij was en is humanisme altijd op de eerste plaats vormgeving – Bildung, ook als het om ouder worden gaat. Maar aan mijn universiteit regeren wetenschap en religie, er is geen echt debat, en al helemaal geen humanistische ethiek meer, we zijn onze ideologische veren kwijt. Dat vindt men een vooruitgang. We moeten wachten op nieuwe humanistische denkers.
Joep Dohmen is Hoogleraar Wijsgerige en praktijkgerichte ethiek aan de Universiteit voor Humanistiek.