De reis is wellicht de meest klassieke verbeelding in de geschiedenis van het westerse denken van het zoeken naar de zin van het leven. Van Odysseus omzwervingen (de Odyssee) via de zoektocht naar de heilige graal, en de Pelgrimsreis van John Bunyan (de weg die de ware christen moet afleggen om de eeuwige zaligheid te verwerven) tot en met Nietzsches Wandelaar en zijn schaduw en de recente bestseller van Pascal Mercier Nachttrein naar Lissabon: telkens opnieuw wordt het leven afgebeeld als een reis die wij moeten ondernemen om uiteindelijk ons heil te vinden.
Nu lijkt deze reismetafoor zeer bruikbaar: geboorte en dood zijn vergelijkbaar met vertrek en aankomst. In beide gevallen ga je op weg: je maakt een reisplan, en je richt je leven in. Je hebt bagage en je hebt kapitaal. Dat hoeft in beide gevallen trouwens geen geld te zijn, het kan ook wat kleding zijn of een boek. Hoewel, een beetje geld heb je in beide gevallen toch wel nodig! Er zijn verkeerde afslagen en plekken waar je niet had moeten zijn, net zoals er in het leven allerlei echecs zijn. De romantische reiziger komt nooit aan: het echte leven is altijd elders. Er is een reisverhaal en er bestaat ook ons levensverhaal. In beide gevallen is het de bedoeling dat je aankomt en dat je je bestemming bereikt. Vroeger lag die bestemming vast, tegenwoordig kun je zelf kiezen welke dat is. Voor veel moderne mensen gaat het meer om de reis dan om het doel. De reis is dus een krachtige metafoor ter illustratie van allerlei levenservaringen. Toch is het ook een misleidend beeld, omdat het zo sterk de nadruk legt op het leven als individueel proces van zelfverwerkelijking, met een zelfgemaakt levensplan en een gekozen einddoel.
Wij leven ons hele leven lang te midden van anderen en delen onderweg in elkaars projecten. Op menig reis sta ik echt niet aan het stuur maar ben ik dienstbaar aan anderen en zetten die anderen de koers uit. Kortom: onze levensweg is altijd van anderen afhankelijk. Voortdurende onderlinge afstemming is daarbij geboden. Alleen samen kunnen we een geslaagde improvisatie tot stand brengen.
Het goede leven is geen individuele reis: het is een Gesamtkunstwerk!
Joep Dohmen is filosoof en emeritus hoogleraar aan de Universiteit voor Humanistiek. Zijn leven en werk staan centraal in Magazine Human, #1. Publicatie 21 maart.
Beeldrecht: Andreas Levers, Flickr