Wij mensen maken een verschil tussen de wereld zoals zij is en zoals zij zou moeten zijn. Daar komt het idee van hoop vandaan, weet Heuts. “Volgens Immanuel Kant moet je een onderscheid maken tussen wat hij Sein en Sollen noemt, in de Engelse filosofische traditie ook bekend als is en ought.”
Wat is dat verschil precies?
“Het eerste, hoe de wereld is, is het terrein van de natuurwetenschappen. Dat gaat over causaliteit, natuurwetten. Het tweede is het terrein van de moraal: de wereld zoals die zou moeten zijn, volgens een bepaald moreel uitgangspunt. En het tweede is uiteraard ook het terrein van de hoop.”
Waar komt hoop vandaan?
“Wij kunnen ons nooit neerleggen bij de wereld zoals die is. Pessimisten zeggen: ‘Ja maar, je kunt de wereld toch niet veranderen.’ Kant zou zeggen: ‘Nee, we zijn gewetensvolle wezens, bovendien met het vermogen om daar over na te denken.’ We kunnen daarom algemene richtlijnen formuleren over wat goed handelen is, die iedereen kan begrijpen.”
Hoe zit dat bij mensen in de laatste fase van hun leven? Daar is geen hoop voor iets in de toekomst. Zij moeten terugkijken en loslaten.
“Besef je wel hoeveel hoop daar uitspreekt? Ook al sta je in het licht van de dood, dan nog zijn mensen in staat om over de dood heen na te denken. Goed loslaten, het leven in handen te leggen van nabestaanden is een teken van hoop. Je hoopt nog steeds op het beste voor je kinderen en kleinkinderen.”
Lukt dat altijd?
“Daar moet wel tijd en ruimte voor zijn. Het is ontzettend vervelend als bijvoorbeeld binnen een zorginstelling deze mogelijkheid wordt afgepakt. Want je moet natuurlijk wel een zekere positie hebben om dit te kunnen doen. Als er slecht voor je wordt gezorgd, of als er geen tijd is om naar je te luisteren, of wat dan ook, dan ontneem je de mens hoop, wat uiteindelijk nog erger is dan te sterven.”
Hoe kan het mis gaan?
“Als je serieus neemt dat we kunnen nadenken over de wereld zoals ze zou moeten zijn, dan kun je je die wereld ook voorstellen als je er zelf niet meer bent. Dat betekent dat je zelfs met de dood in zicht een zekere morele verplichting hebt – bijvoorbeeld voor nabestaanden.
Ik heb het sterfbed meegemaakt van de vader van mijn ex-vriendin. Hij was heel erg cynisch en verbitterd. Hij wilde niet spreken en deed eigenlijk niks meer. Nu kun je zeggen dat iedereen de ruimte moet hebben om zijn eigen dood te sterven, maar hij stierf zonder enige vorm van hoop en liet in zekere zin dus ook niks na. Wel materieel, maar niet in een goede boodschap of een belangrijk afrondend gesprek met zijn dochter.”
Verdrietig voor haar
“Ja, verdrietig voor haar, maar ook echt verwijtbaar. Want als je zonder enige vorm van hoop sterft dan ben je echt verwijtbaar omdat je een ander dan ook echt niks meegeeft. Hoop en moraliteit zijn dus met elkaar vervlochten. Hoop is een morele verplichting. Daarom moet je je best doen om iets achter te laten.”
Hoe doe je dat dan wel goed?
“Voor mij is hoop echt een afweging van wat nog kan en wat je zou willen. Hoop is alleen waardevol als het ook realistisch is. Dat je onderkent dat je in de laatste fase van je leven zit en niet bij de pakken gaat neerzitten. De wens uitspreekt het leven goed af te ronden en goed achter te laten voor je nabestaanden. Dat betekent dat je ergens de dood zelf kunt overleven. Niet iedereen kan heroïsch sterven, maar ik denk ook dat je dat in het kleine kunt doen.”
