“Het doel van de kunst is iets uit de tijd te trekken, even stil te zetten wat nog stil blijft staan als jij weer weg bent”, zei Gerrit Kouwenaar. Ik vind dat mooi gezegd, met deze zin maakte hij ook de woordkunst beeldend.
Bij afscheid denken we al snel aan de dood. Toch beperk ik me hier niet tot gedichten die alleen daarover gaan. Er zijn veel momenten van afscheid in een mensenleven. Afscheid van dierbare plaatsen of momenten die je nooit zult vergeten, afscheid van je kindertijd, afscheid van een liefde, afscheid van de zorgeloosheid als je eerste kind geboren wordt, afscheid van een tijdperk zodra de kinderen het nest verlaten, afscheid van een moeder die zich jou niet meer herinnert, en ook afscheid van geliefden die overlijden.
Ingmar Heytze (1970), Utrechts stadsdichter van 2009 tot 2011, publiceerde in 2015 De man die ophield te bestaan over zijn nieuwe rol als vader. Met verwondering slaat hij gade wat dit nieuwe leven bij hem teweegbrengt. Als dichter, als geliefde, als prille vader. Hij neemt afscheid van de man die hij voor de geboorte van zijn dochter was.
OUD EN NIEUW
Er is de hagel op het dak.
Er is de weerlicht op het veld.
Er is het vuurwerk in de straat.
Er is het wonder dat je slaapt.
Er is de tijd die is verdaan.
Er is de wereld die vergaat.
Er is de donder in mijn hart.
Er is een schaduw in het raam.
Ik zie een vader aan een wieg,
een man die ophield te bestaan.
Het grote loslaten begint vanaf het moment dat je kinderen geboren worden. Er komt een dag dat ze op eigen benen gaan staan. Hoe moeilijk het ook is, je weet dat je ze ooit moet laten gaan. Rutger Kopland (1934-2012) -een van de meest geciteerde dichters bij grote gebeurtenissen in het leven- schreef een prachtig gedicht over het vertrek van dochters.
Ze moesten inderdaad gaan, ik had het gezien
aan hun gezichten die langzaam veranderden
van die van kinderen in die van vrienden,
van die van vroeger in die van nu.
En gevoeld en geroken als ze me kusten,
een huid en een haar die niet meer voor mij
waren bedoeld, niet zoals vroeger,
toen we de tijd nog hadden.
Er was in ons huis een wereld van verlangen,
geluk, pijn en verdriet gegroeid, in hun
kamers waarin ze verzamelden wat ze mee
zouden nemen, hun herinnering.
Nu ze weg zijn kijk ik uit hun ramen en zie
precies datzelfde uitzicht, precies die
zelfde wereld van twintig jaar her,
toen ik hier kwam wonen.
Als ze dan eenmaal het huis uit zijn, de wereld in, dan hoop je natuurlijk dat ze gelukkig worden in het leven en in de liefde. Er is echter weinig meer dat je kunt doen, behalve getuige zijn. Een groot liefdesverdriet maakt bijna ieder mens mee. Hierover gaat het volgende gedicht van M. Vasalis (1909-1998), een van de meest gelezen dichters van Nederland.
Ondanks dat ze maar drie bundels heeft gepubliceerd, worden haar Verzamelde gedichten uit 2006 regelmatig herdrukt. Haar gedichten zijn open en gaan over universele menselijke ervaringen, waarin veel lezers zich herkennen.
De winter en mijn lief zijn heen.
Er zit een merel op het dak,
zijn keel beweegt, zijn snavel beeft
alsof hij in zichzelve sprak.
Hij luistert: uit een verre boom
klinkt als het ketsen van twee stenen
een vonkenregen van verlangen
zo luid, zo helder en zo bang.
De merel stort zich met een kreet
vol wildheid in de voorjaarsvlagen.
ik kan het bijna niet verdragen:
mijn voorjaar en mijn lief zijn heen.
Terug naar Gerrit Kouwenaar (1923). Van hem hebben we ook afscheid moeten nemen. Hij overleed in 2014.
Zijn citaat waarmee ik dit artikel opende, komt uit de documentaire Totaal witte kamer, uitgezonden door de VPRO in 2002 bij Het Uur van de Wolf. Deze gaat over de totstandkoming van de gelijknamige bundel die Kouwenaar schreef naar aanleiding van de dood van zijn vrouw Paula die aan Alzheimer leed.
Kouwenaar was tegen het idee van poëzie als troost:
“ ‘‘Als je daarnaar op zoek bent moet je maar naar de kerk gaan, naar een dominee, niet naar een dichter, denk ik.’’ ”
‘‘Als je daarnaar op zoek bent moet je maar naar de kerk gaan, naar een dominee, niet naar een dichter, denk ik.’’
En dan tot slot, het overlijden. Hierover is zoveel geschreven. Voor Lifestream kies ik voor Eenzame uitvaart, dat sinds 2002 eenzaam gestorvenen naar hun graf begeleidt. Talloze dichters in de ‘Poule des Doods’ hebben 229 gedichten geschreven onder de bezielende leiding van dichter F. Starik, die zelf in maart 2018 onverwacht overleed. Ter nagedachtenis aan hem, en aan alle eenzame mensen die mede dankzij hem een waardige begrafenis kregen dit gedicht:
KLEIN LEVEN
Wat als je rijk bent
en het kan je niks schelen.
Wat als je rijk bent
en gewoon in het buurtje blijft wonen
waar niemand weet
wat er bij jou te halen zou wezen.
Klein leven.
Iemand met een bivakmuts,
gerinkel van glas, paniek:
het is je jaar na jaar bespaard gebleven
in dat eenvoudige benedenhuis
terwijl je overal had kunnen leven.
Geen overdreven sjieke dingen eten,
geen jacht, geen villa met een hek
om de mogelijkheden die mogelijkheden zijn gebleven,
gewoon, klein leven.
Niet ten volle, maar tot het magere einde toe.
Geluk is een afwezigheid, een gebrek
aan een gebrek, de zekerheid van het genoeg.
En tenslotte: niemand om het weg te geven.
Dat kleine, stille leven moe
Hier kun je de ontroerende documentaire kijken van Astrid Bussink uit 2012.
Ingmar Heytze. ‘Oud en Nieuw’. Uit: De man die ophield te bestaan. Podium, 2015.
Rutger Kopland. ‘Vertrek van dochters’. Uit: Verzamelde gedichten. Van Oorschot.
M. Vasalis. ‘De winter en mijn lief zijn heen’. Uit: Verzamelde gedichten. Van Oorschot.
Lees verder over M. Vasalis in haar biografie op Literatuurmuseum.nl, waarvan ik gebruik heb gemaakt voor dit artikel.
Ook putte ik uit: Anne Vegter. Je bent mijn liefste woord: Gedichten voor bijzondere momenten. Em. Querido’s Uitgeverij BV, 2016.
Lees het prachtige in memoriam ‘Dichter Gerrit Kouwenaar (1923-2014) wist wel raad met de dood’, door Dieuwertje Mertens, in Het Parool, 4 september 2014. Ik gebruikte het voor dit artikel.
F. Starik. ‘Klein leven’. Eenzame uitvaart #227, Amsterdam.
A list of posts
Vrij denken, samen leven. Sinds 1946.
Blijf op de hoogte van acties voor een menselijker samenleving, inspirerend nieuws en evenementen.
"*" geeft vereiste velden aan