Harari’s Homo Deus: sprookjes voor hoogopgeleiden
Yuval Harari transformeerde in amper vijf jaar van een obscure academicus tot intellectuele superstar. Waarom vindt iedereen zijn boeken zo geweldig?
Heerste boek Sapiens in het Engels uitkwam bij Penguin UK. Sapiens leverde de schrijver onder meer een uitnodiging op voor een TED Talk, een promotietour langs boekwinkelketen Waterstones en een Googlelezing getiteld ‘Techno Religions and Silicon Prophets’ die op YouTube terecht kwam.
Daarna werd hij ontdekt door Mark Zuckerberg die hem op de leeslijst van zijn Facebook-boekenclub zette. Bill Gates schreef even later in de New York Times dat hij Sapiens mee zou zijn nemen naar een onbewoond eiland. Barack Obama noemde het op tv ‘een belangrijk en provocerend boek’. Maandenlang voerde Sapiens de Amerikaanse bestsellerlijstjes aan. Er werden miljoenen exemplaren van verkocht en ook de opvolger Homo Deus (2016) deed het prima. Harari transformeerde in amper vijf jaar van een vrij obscuur academicus tot intellectuele superstar. Niet gek, voor een specialist middeleeuwse krijgskunde aan de Hebrew University in Jeruzalem. Maar waarom vindt iedereen zijn boeken nu eigenlijk zo geweldig?
Brainy books
Het antwoord komt van een journalist van The Guardian in 2018 die het werk van Harari indeelt bij de zogeheten ‘brainy books’. Brainy books zijn serieuze non-fictie boeken, bestemd voor een voor hoger opgeleid segment, die gaan over de ‘big issues’ van deze tijd.
We leven in een onzekere wereld, technologische en geopolitieke revoluties gaan onze toekomst dramatisch veranderen, en alles wordt steeds onoverzichtelijker. Dus is er vraag naar auteurs met een brede blik, die helder uitleggen hoe het zit. Geen zware kost maar prettige journalistiek, gelardeerd met wat provocerende ‘sound bites’ om de geest aan te slijpen. Boeken om te lezen maar vooral ook om over na te praten, bij een goed glas wijn in een lommerrijk conferentieoord.
Harari sprong in het gat. In Sapiens legt hij uit hoe de mens, oftewel ‘homo sapiens’, zich in razend tempo van een middelmatige aap kon ontwikkelen tot alleenheerser over de planeet aarde. Dat lukte dankzij een speciaal talent voor het verzinnen van ‘ficties’ – ideeën over politiek, moraal, religie – en een daarop gebaseerd vermogen tot flexibele samenwerking. In Homo Deus schetst hij vervolgens waar we heen gaan en hoe ‘homo sapiens’ aan zijn eigen succes te gronde zal gaan.
De huidige generatie, zegt Harari, staat voor de grootste verandering in de geschiedenis: het verbeteren en upgraden van de mens door middel van biowetenschap en artificial intelligence (A.I.). En die zelfverbetering zal verder gaan dan bionische implantaten en genetische manipulatie. In de eenentwintigste eeuw zullen we versmelten met computers en alle informatie die zich in het brein bevindt gaan we digitaliseren en uploaden naar een robotlichaam. We zullen onze biologie transcenderen, de dood wordt een technisch probleem. We worden bovenmenselijk, onsterfelijk en goddelijk: ‘homo deus’.
Althans, degenen die daar het geld voor hebben. De grote massa die niet in aanmerking komt voor een upgrade richting ‘homo deus’ zal door robotisering en automatisering overtollig worden en langzaamaan verdwijnen. En ook het humanisme, door Harari losjes gedefinieerd als het geloof in het redelijke individu als bron van zingeving, heeft zijn langste tijd gehad. In het tijdperk van big data en cyborgs zijn concepten als ‘redelijkheid’, ‘zelfbewustzijn’, ‘vrije wil’, en ook ‘mensenrechten’ niet langer toereikend om de wereld te begrijpen.
Transhumanisme
Waar hebben we dit eerder gehoord? Inderdaad: wie het trefwoord transhumanisme googelt vindt daar alle ingrediënten van het ‘homo deus’- programma terug, inclusief de gedachte dat het traditionele, humanistische denken over de mens inmiddels achterhaald is.
De link met de transhumanisten verklaart meteen waarom Harari’s werk zo populair is bij de digirati van Silicon Valley, met wie hij trouwens een voorliefde voor Vipassana-meditatie deelt. In de laboratoria van de techgiganten proberen ze al veel langer hyperintelligente robots te bouwen en de menselijke geest aan te sluiten op digitale databases. De transhumanist Ray Kurzweil, tevens technisch directeur bij Google, investeert al decennia in onsterfelijkheidsonderzoek, net als andere tech-miljonairs die bij overlijden hun brein laten invriezen in de hoop er straks weer bij te kunnen zijn. Harari bevestigt ze in het idee dat onsterfelijkheid een serieuze optie is. De toekomst wordt gemaakt door techneuten, in de laboratoria van Google, Facebook, Apple en Microsoft.
In Homo Deus is hij er vrij zeker van dat de overwinning op ouderdom en dood in de eenentwintigste eeuw niet meer alleen een hobby van excentrieke Californische nerds zal zijn, maar het centrale project van de hele mensheid. Eerdere projecten zoals het uitbannen van honger, ziekte en oorlog zijn inmiddels succesvol afgerond, beweert hij in het eerste hoofdstuk. Het is tijd voor iets nieuws. Om precies te zijn: voor de implicaties van het feit dat de mens een biologisch algoritme is.
Kort samengevat is zijn redenering dat kennis een vorm van dataverwerking is, dat mensen niet anders in elkaar zitten dan bijvoorbeeld een koffiemachine en dat ze op een vergelijkbare manier worden aangestuurd. Op pagina 96 (Nederlandse editie) zegt hij: “De algoritmen die koffieautomaten beheersen werken via mechanische radertjes en elektronische circuits. De algoritmen die mensen beheersen werken via zintuigelijke sensaties, emoties en gedachten. En varkens, bavianen, otters en kippen worden door exact dezelfde algoritmen beheerst.”
Alles wat vroeger uniek leek aan ‘homo sapiens’ blijkt vervangbaar door robots: intelligentie, creativiteit, authenticiteit. Computers kunnen tegenwoordig niet alleen schaakpartijen winnen, ze kunnen ook heel aardig Bach-achtige muziek componeren, die niet te onderscheiden is van echt. Ze hebben alleen nog geen bewustzijn. Maar misschien is dat niet eens nodig, want van het bewustzijn weten we nog steeds niet waar het goed voor is, zegt Harari. Vroeger dachten ze dat het een voorwaarde voor zelfsturing zou kunnen zijn. Maar er zijn inmiddels prima autonome auto’s die zichzelf sturen, dus dat argument komt te vervallen. Zoals de biowetenschappen zeggen: “Het bewustzijn is het biologisch nutteloze nevenproduct van bepaalde hersenprocessen (…). Het doet niets. Het is er alleen maar.” (p. 128).
Iemand zou Harari er hier op kunnen wijzen dat dit helemaal niet is wat de biowetenschappen zeggen. Integendeel, talloze auteurs, waaronder neurobioloog Antonio Damasio en een hele stoet onderzoekers op het terrein van ‘affective neuroscience’ en ‘embodied cognition’, denken dat het bewustzijn cruciaal is voor het menselijk organisme, omdat het zorg draagt voor een evenwichtige afstemming op de natuurlijke en sociale omgeving. Daniel Dennett, expert op het gebied van bewustzijnstheorie, bestreed onlangs nog vol vuur de ‘denkfout’ (in ons land gepopulariseerd door Dick Swaab en Victor Lamme) dat de vrije wil niet bestaat, omdat wij zouden samenvallen met (de algoritmen van) ons biochemische brein (Volkskrant, 10.3.2016).
Maar er is weinig kans dat Harari zich van zulke bezwaren iets zou aantrekken. Zijn ‘homo deus’ script gaat er bij voorbaat van uit dat we menselijk leven moeten begrijpen in termen van niet-leven en dat intelligentie compleet kan worden losgekoppeld van beleving, intentie en wil. Niet alleen schoonmakers op Schiphol maar ook artsen, advocaten en rechters zullen straks dankzij slimme algoritmen vervangen kunnen worden door androïden. In zijn meest recente boek sluit Harari niet uit dat we zelfs onze ideale partners rechtstreeks gaan bestellen bij een commercieel robotbedrijf. Ze zullen er uitzien als echte mensen, met een genderspecifiek lichaam en interactieve ‘body parts’. Ze flirten en knuffelen net als gewone geliefden en ze zijn beter in seks. Alleen voelen ze er niets bij, want ze hebben geen bewustzijn. Ze doen maar alsof. En dat dan heel overtuigend jarenlang.
Waarschuwing?
Hier aangekomen kun je je afvragen of Harari zijn ‘homo deus’-voorspellingen wel helemaal serieus bedoeld heeft. Of bedrijft hij ‘science fiction’ en moeten we zijn reductionistische formules met een korrel zout nemen? Helemaal uitgesloten is dat niet, want op de allerlaatste bladzijde van Homo Deus, na 400 pagina’s lang het jargon van de techno-glossy’s kritiekloos te hebben gereproduceerd, oppert Harari onverwachts dat we misschien wel helemaal geen algoritmen zijn en dat het leven misschien toch meer behelst dan enkel dataverwerking.
Maar heeft hij in dat geval niet het verkeerde boek geschreven? Als hij ons juist wilde waarschuwen voor de slim verkochte pseudo-filosofie van ‘big tech’, van Facebook, Google, Apple, Amazon, die met de miljarden data die ze bezitten ons koop- en stemgedrag steeds effectiever kunnen manipuleren, waarom is hij dan eerst een heel boek lang met hun trans-humanistische gedachtegoed meegewandeld? Had hij zijn aandacht dan niet beter kunnen richten op een meer realistische uitdaging waarmee de mensheid in de 21e eeuw geconfronteerd wordt, een uitdaging die er misschien inderdaad in resulteert dat ‘homo sapiens’ ten onder zal gaan? Namelijk de klimaatcrisis?
Het einde van de mens
Harari is niet uitvoerig over de klimaatcrisis, maar hij zegt er wel iets interessants over. Hij wijst op een grafiek (p. 226) die laat zien dat het wereldwijde overleg over de opwarming van de aarde de emissie van broeikasgassen tot dusver met nog geen procentpunt heeft verminderd. De uitstoot ging alleen significant omlaag in een tijd van economische crisis en stagnatie, tijdens de recessie van 2008. Het lijkt erop dat het stopzetten van de economische groei de enige manier is om de opwarming van de aarde werkelijk tegen te gaan. Maar economische groei afschaffen zou ten koste gaan van de bevolkingsaanwas in de arme landen en vooral: het zou betekenen dat we wereldwijd het kapitalisme moeten afschaffen. En dat gaan we niet doen, want we zijn er veel te verknocht aan: “there is no alternative”, aldus Harari (p. 277).
Hij heeft een punt. Wij, de liberale elites in het rijke Westen, verkeren in een schizofrene situatie. Enerzijds zien we hoe hitterecords worden gebroken en gletsjers smelten en hoe de opwarming van de aarde sneller lijkt te gaan dan verwacht. Iedereen snapt dat de toestand ernstig is, dat de grenzen bereikt zijn en het ecosysteem op instorten staat en dat de generatie die nu aan de knoppen zit wel eens de laatste generatie zou kunnen zijn die het tij nog kan keren. Maar dat vraagt dan wel om een revolutie, een radicaal andere manier van leven en produceren.
Anderzijds voelen we voorlopig weinig urgentie om de genoegens van het neoliberale bestaan op te geven of de mondiale rijkdom eerlijker te gaan verdelen. We zitten er namelijk veel te comfortabel bij, in ons deel van de wereld, waar we onszelf hebben wijsgemaakt dat we voor oorlog, honger en sociale ontwrichting onkwetsbaar zijn.
Dus gaan politici niet op de rem staan, maar kiezen ze de vlucht voorwaarts: het bestrijden van de opwarming vraagt veranderingen die alleen betaalbaar zijn door nog meer economische groei, leggen deskundigen uit. Met vegaburgers, voedselbossen en het overhevelen van geld naar de technische universiteiten komen we trouwens al een heel eind. En stiekem denkt iedereen dat als de situatie onverhoopt verslechtert, er in Silicon Valley wel een ark van Noach (het beeld is van Harari) in productie genomen zal worden om de zondvloed te overleven: een of andere super-innovatieve bunker, of een transhumane levensvorm, die ons immuun maakt voor extreme temperaturen en te veel koolstof in de lucht.
Het is misschien niet toevallig dat we ons, net op het moment dat het voortbestaan van de mensheid serieus op het spel lijkt te staan, storten op boeken die beloven dat de mens op weg is naar onsterfelijkheid. Geen paniek, zeggen die boeken, gaat u maar lekker slapen, wetenschap en technologie werken aan een oplossing.
Die valse hoop zou wel eens de diepere verklaring kunnen zijn voor de hype rond Harari en zijn futurologische bestsellers. Brainy books, lekker leesbare boeken, toegesneden op een seculiere doelgroep, die zich graag gerust laat stellen door wetenschappelijk klinkende fabeltjes. Sprookjes voor hoogopgeleiden.
Dit artikel van Heleen Pott maakt deel uit van de publicatie Sprookjes voor hoogopgeleiden. Humanistische antwoorden op Harari’s Homo Deus.
Wat is de toekomst van de mens en wat biedt het humanisme ons? Met die vragen stapte stichting Socrates op een tiental humanistische hoogleraren af. Aan de hand van Yuval Noah Harari’s Homo Deus bespreken zij humanistische thema’s als autonomie, ecohumanisme, duurzaamheid, kunstmatige intelligentie, zingeving en de vrije wil.
De kritiek op Harari is niet mals. Tegelijkertijd ontwikkelen de auteurs hun visie op de hedendaagse wereld en op de toekomst. Een toekomst waarin de mens, zijn leefomgeving en zijn denken een rol spelen. En blijven spelen.
Sprookjes voor hoogopgeleiden bevat bijdragen van en interviews met Marc Davidson, Neelke Doorn, Joachim Duyndam, Yolande Jansen, Elselijn Kingma, Jeannette Pols, Heleen Pott, Erik Rietveld, Joop Schippers, Cor van der Weele, Bert Gasenbeek en Denker des Vaderlands Daan Roovers. Het voorwoord werd geschreven door Lieteke van Vucht Tijssen, voorzitter van stichting Socrates.
Het boek met verzameling commentaren is voor 14,95 te koop via onder meer ISVW Uitgevers.
Stichting Socrates
Stichting Socrates is verbonden aan het Humanistisch Verbond.
Het doel van de stichting is bevordering van wetenschap van actuele maatschappelijke problemen vanuit een humanistisch perspectief. De eerste taak is de benoeming en de begeleiding van door haar aangestelde humanistische bijzonder hoogleraren bij Nederlandse universiteiten. Lees hier meer.
Tags: #Humanisme
A list of posts
Vrij denken, samen leven. Sinds 1946.
Blijf op de hoogte van acties voor een menselijker samenleving, inspirerend nieuws en evenementen.