Wat blijft, zelfs als iemand er niet meer is?
De humanistische uitvaartbegeleiding is weer onderdeel van het Humanistisch Verbond. Bij verlies is het belangrijk stil te staan bij iemands betekenis en hoe die voortleeft in herinneringen. Fiona Fortuin, hoofd Sprekers bij uitvaarten, benadrukt dat er nog veel meer ruimte is om de diepte in te gaan: ‘Wat heeft iemand écht betekend? Welke waarden blijven voortbestaan?‘
‘De persoonlijke uitvaart is niet meer weg te denken uit de manier waarop we afscheid nemen van dierbaren. Waar vroeger vooral de traditionele rituelen centraal stonden, is er steeds meer ruimte gekomen voor een afscheid dat recht doet aan de persoon zelf. Dat zie je niet alleen bij seculiere uitvaarten, maar ook binnen religieuze ceremonies, waar het individu steeds vaker een plek krijgt. Het gaat daarbij niet alleen om het eren van het leven van de overledene, maar ook om het delen van herinneringen, persoonlijke symbolen, favoriete muziek en foto’s.’
“ Wat betekent afscheid nemen echt? Hoe helpen we nabestaanden niet alleen te herdenken, maar ook verder te gaan? ”
‘Toch heeft het vieren van het leven soms een keerzijde: we lijken de diepere lagen van afscheid uit de weg te gaan. Wat betekent afscheid nemen echt? Hoe helpen we nabestaanden niet alleen te herdenken, maar ook verder te gaan? Daarbij gaat nalatenschap om meer dan wat iemand heeft gedaan; het draait om wat iemand heeft betekend. De niet-tastbare sporen – de waarden, de impact op anderen – verdienen aandacht. Wat blijft er achter in de harten van de mensen die verder moeten? Dat is waar een uitvaartspreker van het Humanistisch Verbond samen met nabestaanden naar op zoek gaat.’
Rustpunt en luisterend oor
‘De eerste dagen na een overlijden kunnen overweldigend voelen. Er moet veel geregeld worden in korte tijd, en emoties komen in golven. Juist dan bieden onze sprekers een rustpunt. Zij komen niet met een commercieel belang of een strakke planning, maar simpelweg als een luisterend oor. Vanaf het moment dat ze aanschuiven, ontstaat er een andere dynamiek: er wordt stilgestaan bij wat er is gebeurd, bij wat belangrijk is. Die eerste gesprekken zijn vaak al een vorm van verwerking.’
“ Vanaf het moment dat een humanistisch spreker aanschuift ontstaat er een andere dynamiek: er wordt stilgestaan bij wat er is gebeurd, bij wat belangrijk is. ”
‘Wat heb je nodig om écht afscheid te kunnen nemen? Daarbij kan een uitvaartspreker van het Humanistisch Verbond een belangrijke rol spelen. In tegenstelling tot een uitvaartondernemer, die vooral de praktische kant regelt, helpt een spreker bij de inhoud en betekenis van de ceremonie. Wat willen we eigenlijk zeggen? Wat moet er gevoeld worden? Vaak hebben nabestaanden het idee dat ze dat zelf wel kunnen invullen, maar juist iemand met ervaring die opgeleid is om hierin te begeleiden kan helpen de juiste woorden te vinden. Iemand die dichtbij kan komen, zonder zelf te midden van het verdriet te staan.’
‘Soms heeft iemand een lang en vervuld leven gehad, en voelt het afscheid anders dan bij een plotseling verlies. In het ene geval draait het misschien meer om dankbaarheid, in het andere om ruimte geven aan pijn en verdriet. Maar in beide situaties blijft de vraag hetzelfde: hoe eren we degene die er niet meer is? Wat mag centraal staan in het afscheid? Daar begint het mee – samen zoeken naar de juiste balans tussen herinneren, loslaten en betekenis geven aan wat is geweest.’
“ Samen zoeken we naar de juiste balans tussen herinneren, loslaten en betekenis geven aan wat is geweest. ”
Het belang van rituelen
‘Een uitvaart is in essentie een ritueel, een overgangsmoment van leven naar dood. In ons dagelijks leven staan we misschien niet altijd stil bij de waarde van rituelen, maar juist bij een uitvaart kunnen ze troost bieden. Een goed ritueel overstijgt het alledaagse en creëert een moment van gezamenlijke beleving.’
‘Een mooi voorbeeld daarvan is het lintenritueel. Simpel, maar heel symbolisch. Hierbij zijn linten verbonden met de overledene, soms vanuit de kist, en tijdens de ceremonie knippen nabestaanden die linten door – een fysieke handeling die het loslaten van het aardse bestaan symboliseert. Tegelijkertijd houden ze een stukje lint bij zich, als tastbare herinnering aan wat blijft.’
‘Voor sommigen is deze handeling te intens, het idee van ‘doorknippen’ voelt dan nog te definitief. Dat is begrijpelijk, en daarom kijken we altijd samen of een ritueel passend voelt. Het moet geen verplichting zijn, maar een manier om betekenis te geven aan afscheid nemen. Soms is een eenvoudig gebaar, zoals een kaarsje branden of een moment van stilte, al genoeg. Kleine symbolische handelingen die helpen om stil te staan bij wat een verlies betekent.’
“ Een uitvaart is in essentie een ritueel, een overgangsmoment van leven naar dood. ”
Wat past en troost biedt
‘Dat is het mooie aan dat soort rituelen, vanuit humanistisch oogpunt: ze worden niet opgelegd, maar ontstaan in samenspraak. Het gaat erom wat bij iemand past, wat troost biedt en wat helpt om op een eigen manier afscheid te nemen. Onze sprekers zetten hun kennis en ervaring in om nabestaanden te begeleiden bij wat voor hen van betekenis is. Want een afscheid gaat niet alleen over degene die er niet meer is, maar ook over de mensen die achterblijven. Wat betekent het verlies voor hen? Hoe gaan zij verder? En welke plek krijgt degene die er niet meer is in hun leven? Afscheid nemen is meer dan terugkijken; het is samen herinneren, loslaten en beseffen dat we dat niet alleen hoeven te doen.’
‘Een uitvaart kan op die manier meer dan een afsluiting zijn; het is ook een moment van reflectie. De dood herinnert ons eraan hoe kostbaar het leven is. Dat besef sluipt vaak in de gesprekken na een uitvaart; dat het leven eindig is, wat je tegelijkertijd kan doen denken aan hoe je je leven zou willen leiden. Verlies kan ons zo dichter bij de essentie brengen van wat echt belangrijk is. In dat opzicht is een uitvaart niet alleen een moment van afscheid, maar ook een moment van bewustwording – over de betekenis van een leven en de sporen die het nalaat.’
“ Een uitvaart kan op die manier meer dan een afsluiting zijn; het is ook een moment van reflectie. ”
Dienst Sprekers bij uitvaarten
Het Humanistisch Verbond biedt sprekers aan bij uitvaarten voor iedereen die een betekenisvol afscheid wenst, zonder religieuze kaders. Deze dienst bestaat al sinds 1946 en was lange tijd een op zichzelf staande organisatie, maar zit sinds 2024 weer onder de paraplu van het Humanistisch Verbond.
Speciaal daartoe opgeleide sprekers begeleiden nabestaanden met aandacht en zonder tijdsdruk. De nadruk ligt op wat iemand heeft betekend, niet op wat iemand heeft gedaan. Het Humanistisch Verbond wil woorden geven aan de diepere laag van afscheid nemen, zodat het niet slechts iets is wat tussen de regels door wordt ervaren. Zo is er het uitvaartwensenboekje Wat blijft als ik ga, dat mensen helpt na te denken over wat werkelijk achterblijft.
Iedereen is welkom, ongeacht achtergrond of levensovertuiging. Ook voor mensen met een bescheiden budget is er ruimte: het tarief ligt met 250 euro bewust laag, zodat ieder mens een passend en waardig afscheid kan krijgen.
