Humanistisch DNA – Gaby Jacobs
Wat vind je belangrijk, wat geeft je leven zin? Hoe ga je om met de mooie en lastige dingen in het leven? Laat je inspireren door mensen die leven als humanist. Deze keer: Gaby Jacobs, hoogleraar aan de Universiteit voor Humanistiek en lid van het bestuur van Humanistisch Verbond, met aandacht voor internationaal humanisme en humanistisch geestelijke verzorging.
Waar ben je op dit moment mee bezig?
‘Wat mij nu vooral bezighoudt is de landelijke kenniswerkplaats Zingeving en Geestelijke Verzorging, die ik al enkele jaren voorzit. Daar brengen we professionals en vrijwilligers samen – van geestelijk verzorgers en huisartsen tot sociaal werkers – om mensen beter te ondersteunen bij zingevingsvragen. Een voorbeeld zijn de zestien leernetwerken die we door het hele land hebben opgezet rond thema’s als stress, migratie, ouderenzorg en morele spanningen bij veteranen. Dat is belangrijk, juist nu zoveel mensen houvast missen en zoeken naar nieuwe kaders voor betekenis en verbinding.’
Wanneer besefte je dat je humanist bent?
‘Ik kom uit een stevig katholiek arbeidersgezin in het zuiden van het land. Als tiener besloot ik al niet meer naar de kerk te gaan. Wat me toen vooral tegenstond was de rolverdeling tussen mannen en vrouwen, die in die tijd nog sterk door de kerk in stand werd gehouden. Later, tijdens mijn studietijd, was ik medeoprichter van een feministische praat- en actiegroep. Toen ik op mijn 25e solliciteerde op een promotieplek aan de Universiteit voor Humanistiek wist ik eerlijk gezegd weinig over het humanisme, en vertelde ik eerlijk dat ik veel meer met feminisme had. Toch werd ik aangenomen. Mede dankzij ontmoetingen met inspirerende humanistisch geestelijk verzorgers begon ik de rijkdom en de openheid van de humanistische traditie te ervaren.’
Wat betekent humanisme voor jou?
‘Voor mij gaat het over de mens in al haar verscheidenheid, over vrijheid, verantwoordelijkheid en verbondenheid – maar dan op een manier die niet vastligt in dogma’s of overtuigingen. Het is een levenshouding die ruimte laat voor twijfel, voor vragen, en voor het voortdurende zoeken naar betekenis in relatie tot anderen. Lange tijd wist ik vooral wat ik níet meer wilde. Pas later ontdekte ik dat je ook ergens bij kan horen zonder jezelf vast te zetten. In die zin ervaar ik humanisme als een open traditie, waarin verschillende stemmen en ervaringen samenkomen. Feministisch denken heeft daar voor mij altijd deel van uitgemaakt.’
' Juist in veelkleurigheid schuilt rijkdom – als we bereid zijn elkaars perspectief echt te zien. '
Wat is een belangrijke humanistische waarde in jouw leven?
‘De waarde die voor mij het meest centraal staat, is verantwoordelijkheid – altijd in samenhang met solidariteit. Voor mij betekent dat niet alleen zorgen voor jezelf, maar ook bewust omgaan met anderen, met de natuur en met wat je doet in de wereld. Verantwoordelijkheid is iets gezamenlijks, niet iets individueels. Vrijheid hoort daarbij, maar nooit zonder de vraag wat jouw vrijheid betekent voor de ander. Het gaat erom niet achteloos te leven, maar bij te dragen aan een duurzamere en rechtvaardigere wereld.’
Welk taboe in de samenleving zou je graag doorbreken?
‘Er zijn twee taboes die me raken. Het eerste is het taboe op kwetsbaarheid. We leven in een samenleving die doet alsof we het leven kunnen beheersen, alsof alles maakbaar is en elke tegenslag iets is waar we sterker uit moeten komen. Maar we zijn allemaal kwetsbaar en eindig. Dat heb ik zelf opnieuw ervaren toen ik in hetzelfde jaar zowel mijn moeder als mijn broer verloor. Je wil zo graag je lijden verpakken of relativeren, terwijl juist de ruimte om het verdriet er te laten zijn – zonder het te willen oplossen – zo wezenlijk is. Dat vind ik het mooie aan geestelijke verzorging: het mag er gewoon zijn, zonder doel, zonder haast.’
‘Het tweede taboe waar ik tegenaan loop is dat we in Nederland doen alsof klassenverschillen niet meer bestaan. Alsof we allemaal gelijke kansen hebben en uit één sociale laag komen. Maar dat is niet zo. De werkelijkheid van iemand uit een arbeidersgezin, zoals ikzelf, verschilt enorm van die van mensen die alle ‘vinkjes’ hebben. Die verschillen erkennen is geen probleem, het ontkennen ervan wel. Want juist in die veelkleurigheid schuilt rijkdom – als we bereid zijn elkaars perspectief echt te zien.’
Heb je een mooie lees-, luister- of kijktip?
‘Iemand als Patricia Hill Collins, die schreef over macht, identiteit en verschil, en hoe verschillende vormen van dominantie (ras, gender, klasse) elkaar kunnen versterken, heeft mij diep geïnspireerd. In haar visie dat kennis en dialoog bijdragen aan empowerment, zie ik ook humanistische waarden terug. Voor mij is humanisme dan ook niet iets abstracts, maar iets levends: het gaat over mensen die zich uitspreken, nadenken, en elkaar proberen te begrijpen vanuit gelijkwaardigheid en compassie.’
Wie of wat kan wel wat humanisme gebruiken?
‘Die vraag vind ik lastig, omdat het bijna klinkt alsof humanisme een medicijn is dat je iemand kan toedienen. Alsof er mensen zijn met een tekort, en anderen die het bezitten. Zo werkt het natuurlijk niet. Als ik erover nadenk, zou ik zeggen: we kunnen het allemaal wel gebruiken. Humanisme is voor mij eerder als een zachte wind die overal doorheen mag waaien – iets wat ons voedt, in beweging zet en herinnert aan wat ons menselijk maakt.’
Wat is een wijze levensles die je hebt geleerd?
‘Dat je niet los hoeft te komen van waar je vandaan komt, maar het juist mag meenemen. Vroeger dacht ik dat ik mijn katholieke achtergrond moest afschudden, maar nu zie ik dat die geschiedenis in mij meereist en me juist rijker maakt. Door het verlies van mijn moeder en broer ben ik dat dieper gaan voelen: wat ik van huis uit meekreeg, leeft in mij voort, zij het in een andere vorm. Niet als religie, maar als een soort spiritueel humanisme. Het heeft me geleerd dat al die lagen in jezelf – afkomst, ervaring, overtuiging – samen jouw uniekheid vormen. Dat besef brengt rust.’
Als er een Humanist van het Jaar-award zou zijn, aan wie zou jij die uitreiken?
‘Die zou ik geven aan de Amerikaanse schrijver Barbara Kingsolver. Ik weet niet of zij zichzelf humanist zou noemen, maar haar werk belichaamt voor mij alles wat het humanisme uitdrukt. In haar romans verbindt ze grote maatschappelijke thema’s met het alledaagse leven van gewone mensen – een boerengezin, een gemeenschap, een individu dat worstelt met verlies of verantwoordelijkheid. Ze schrijft genuanceerd, zonder helden of schurken, en laat zien dat het goede en het moeilijke in ieder mens schuilen. Wat ik bewonder, is hoe ze complexe kwesties als klimaatverandering of verslaving invoelbaar maakt, zonder de hoop te verliezen. Er spreekt altijd menselijkheid en mededogen uit haar werk, een vertrouwen dat we het met elkaar te doen hebben. Dat is voor mij de essentie van humanisme.’
Wat wil jij de wereld nalaten?
‘Ik hoef geen boeken te schrijven die over honderd jaar nog worden gelezen; dat is niet mijn streven. Wat ik de wereld wil nalaten, is iets heel eenvoudigs: dat we iets meer oog hebben voor elkaar.’
Wanneer heeft het Humanistisch Verbond in het bijzonder iets voor jou betekend?
‘Via mijn werk aan de opleiding voor humanistisch geestelijk verzorgers zag ik hoe waardevol het is als plek waar verzorgers elkaar kunnen ontmoeten, intervisie doen en zich gesteund voelen in een vaak eenzaam vak. Sinds enkele jaren ben ik zelf lid van het hoofdbestuur en zie ik hoe het Humanistisch Verbond breder in de samenleving een rol speelt: als gemeenschap voor iedereen die wil nadenken over zingeving en menselijkheid. Wat mij betreft ligt er nog veel potentie om ook jongere generaties meer te betrekken, want de behoefte aan verbinding en betekenis is groter dan ooit.’
' Wat ik de wereld wil nalaten, is iets heel eenvoudigs: dat we iets meer oog hebben voor elkaar. '
