Rob Wijnberg: ‘Alle problemen die we hebben veroorzaakt kunnen we ook weer oplossen’

Een ontmoeting met hoofdredacteur van De Correspondent en filosoof Rob Wijnberg (39) begint met een interessant dilemma: schudden we handen of toch maar niet? Stel dát we het doen: wie neemt dan het initiatief? Wat is de boodschap? En wat zegt het als je die hand aanneemt, een boks geeft of slechts met een beleefd knikje reageert?

De verleiding is groot om daarna een boom op te zetten over het coronabeleid, of misschien is het juist goed om iets luchtiger te beginnen, bijvoorbeeld met een paar leuke feitjes uit zijn cv: begon als vijftienjarige een bedrijfje in wenskaarten, werkte als croupier in het casino, speelde als huispianist in restaurants, op feestjes en partijen, werd op zijn 27ste hoofdredacteur van NRC Next – maar nee, Rob Wijnberg neemt, gedreven als hij is, het voortouw en wil eerst en vooral praten over de Socrateslezing 2021/22 van het Humanistisch Verbond, een bespiegeling over waarheid die hij de titel ‘Een hoopvol alternatief ’ heeft meegegeven. Het lukt nog net om hem een beetje af te remmen met de vraag: wat is waar?

“Filosofisch gezien zou ik mezelf een pragmatist willen noemen en binnen die stroming geldt: wáár is wat werkt. Overigens zal een pragmatist daar óók meteen aan toevoegen dat het jammer is dat je naar een definitie vraagt, omdat je iets wat werkt niet meer hóéft te definiëren.” 

Heeft waarheid dan niets met werkelijkheid te maken?
“Jawel, want wat werkt wordt natuurlijk deels begrensd en bepaald door de werkelijkheid waarin je je bevindt, maar de bandbreedte van wat als werkelijk wordt gezien is enorm. Het woord ‘werkelijkheid’ suggereert een eenduidigheid die er gewoon niet is … Dit sluit wel een beetje aan bij de manier waarop ik het onderwerp in mijn lezing benader: wat door een samenleving als waarheid wordt gezien is, in zekere zin, een heel goede kapstok om de tijdgeest aan op te hangen. Laten we die tijdperken even kort langsgaan. Eerst was er zoiets als de transcendente waarheid. Dat idee begon al bij Plato en is zo’n beetje overgenomen door alle wereldreligies: de werkelijkheid, daar waar het wérkelijk om gaat, is ergens anders. De mens had geen controle over zijn lot en bevond zich min of meer in een statische toestand. Daarna kwam de moderne tijd, waarin de waarheid binnen het handbereik van de mensen kwam te liggen; de waarheid als iets wat gevonden kon worden. Dus nog steeds ‘buiten ons’, maar toch: vindbaar voor wie ernaar op zoek wilde gaan.”

Waar kon je hem dan vinden?
“De grondslag van de moderne wetenschap bood empirische toegang tot de waarheid, niet direct zichtbaar, maar: te destilleren uit de werkelijkheid om ons heen. Zo konden we het lot in eigen hand nemen en de samenleving vorm gaan geven. Dát was de grote kentering: van een geloof in verlossing – in een hiernamaals, waar de waarheid aan ons geopenbaard zou gaan worden – naar een geloof in de vooruitgang voor je achterkleinkinderen. Toen kwam de postmoderne draai die zegt: de waarheid komt uit ons. De waarheid is onze subjectieve, interpretatieve toevoeging aan de werkelijkheid. Of, om met Nietzsche te spreken: er zijn geen feiten, er zijn slechts interpretaties. De waarheid is niet iets wat gevonden moet worden; de waarheid wordt gemaakt en wij zijn de producenten. Dat idee bracht weer een heel andere tijdgeest, namelijk die van de individualisering. Als er geen waarheid buiten ons bestaat – en we hem zelf dus kunnen maken – hebben we de vrijheid ons leven in te richten zoals we dat zelf willen.”

En de verantwoordelijkheid, toch?
“Ja, die werd eraan gekoppeld, maar niet opgedrongen. Het voornaamste punt was: de Waarheid, met een hoofdletter W, bestaat niet. De valse autoriteiten die een claim op de waarheid leggen moesten ontmanteld worden. Met dit type geïndividualiseerde waarheid leven we nog steeds, maar er is in de afgelopen zestig, zeventig jaar iets aan toegevoegd: we zijn gaan luisteren naar de ideologie van de markt. De waarheid is een product geworden, afgestemd op de behoefte van de ontvanger. Google is daar een goed voorbeeld van. In de oprichtingsdocumenten van Google staat nog dat ze nóóit advertenties zullen gaan verkopen, omdat commerciële prikkels de zoekresultaten zouden beïnvloeden. Inmiddels is Google één grote advertentiemachine, gebouwd rondom de logica van de behoeftebevrediging. Ze zijn van een modern ideaal – kennis ontsluiten teneinde een soort vooruitgang te bewerkstelligen, die uiteindelijk zou leiden tot het oplossen van ál onze problemen – opgeschoven naar een totale personalisering van informatie. Ben jij activist of politicoloog en tik je ‘Egypte’ in, dan krijg je informatie over protesten, demonstraties en revoluties. Als je heel vaak op vakantie gaat, krijg je boottochtjes, piramides en resorts. Dat is de bekende filterbubbel – het algoritme voegt zich naar een profiel van jouw behoeften.

Maar dit is niet alleen iets wat op het internet gebeurt; de hele samenleving is inmiddels op die manier ingericht. Het denken in doelgroepen is de normaalste zaak van de wereld geworden. Je ziet het in de media, in het onderwijs, maar ook in de politiek: politici hebben geen ideaal waarvan ze zo veel mogelijk mensen willen overtuigen, nee, ze doen aan doelgroep- en achterbananalyse en vertalen die naar wat de mensen willen. Politici komen ons beloven dat zij zullen waarmaken wat wíj willen. Terwijl we juist van hén te horen zouden moeten krijgen wat er het best gedaan kan worden, waar zij voor stáán.”

Wat zijn de consequenties van dat concept – de waarheid als product?
“Het grootste probleem is dat die waarheid als product uiteindelijk is verworden tot een soort waarheid als privé-eigendom. Met als gevolg: afbrokkelende solidariteit, bijvoorbeeld. Je hoort nu mensen zeggen: ik ben gezond, dus waarom zou ik een vaccin nemen? Dat is niet zomaar een particuliere opvatting van iemand, nee, het is een wereldbeeld dat al veertig, vijftig jaar gepusht is. We weten zelf wel wat waar is, we bepalen zelf wat goed voor ons is … Je kunt tegenwoordig ook een ziektekostenverzekering voor ‘hoogopgeleiden’ afsluiten. Want: hoogopgeleiden leven gezonder en daardoor kan de premie omlaag. Logisch ja, maar totaal onsolidair. Het staat haaks op het hele idee van de zorgverzekering: je betaalt geen premie die bij je ‘past’, maar je levert een bijdrage die ervoor zorgt dat medische hulp voor zo veel mogelijk mensen toegankelijk blijft. Er is op die trend van de privatisering van de waarheid geen samenleving te bouwen. Een samenleving impliceert een collectief idee van realiteit, een gedeelde werkelijkheid, met gedeelde uitgangspunten en belangen.”

In de Socrateslezing stel je dat die collectiviteit er wel degelijk is, en dat we het veel meer met elkaar eens zijn dan we denken. Idealisme pur sang, toch?
“Zo zou ik het niet willen noemen. De connotatie van idealistisch is toch: ver van de werkelijkheid verwijderd. Niet realistisch. Dit is het dominante wereldbeeld: als je mensen hun gang laat gaan, wordt het een rotzooi. De beschaving is een dun laagje vernis waaronder de werkelijke natuur schuilgaat en als díé eenmaal naar boven komt, zijn we verloren. Maar die ‘werkelijke natuur’ – als je daar wat dieper induikt – blijkt veel positiever en coöperatiever dan al die theorieën je willen doen geloven. Het idee dat mensen calculerende individuen zijn die, als ze de kans krijgen, altijd voor zichzelf zullen kiezen, klopt helemaal niet. Er is een ándere realiteit, een alledaagse werkelijkheid, maar die wordt niet in beeld gebracht. 

Het zijn de uitzonderingen die de aandacht krijgen. Als je nu aan mensen vraagt of de polarisatie is toegenomen, zullen ze zeggen: ja, er zijn veel meer tegenstellingen dan vroeger. Dat is de perceptie. In werkelijkheid is de polarisatie juist op veel vlakken heel sterk áfgenomen; de dieper gewortelde opvattingen over wat rechtvaardig en belangrijk is, zijn naar elkaar toegegroeid. We zijn veel meer één geworden. Er is natuurlijk nog steeds verschil, maar het zijn de randen die zichtbaarder en extremer zijn geworden; het middendeel is vele malen groter dan, pak hem beet, dertig jaar geleden. Om er één gepolariseerd onderwerp uit te pikken: het klimaat. De grote middengroep deelt deze waarheid: er is een groot, door mensen veroorzaakt probleem en er zijn dringend maatregelen nodig, terwijl in het publieke debat de suggestie wordt gewekt dat de ontkenners van de klimaatcrisis de overhand hebben. Er is een verbeelde werkelijkheid en een onderliggende werkelijkheid, die veel rooskleuriger en gemeenschappelijker is dan wij denken.”

Ben je een optimist?
“Ja. Cynici zullen zeggen dat ik dan ook naïef ben, maar ik vind het wel een realistische houding om optimistisch te zijn.”

Is dat iets wat je in je opvoeding hebt meegekregen? Jouw ouders, allebei psycholoog, waren toch voorstanders van de methode ‘niet zeuren maar aanpakken’?
“Dat klopt wel, ja. Je kunt het ook betrekken op de plek waar wij nu zitten. De Correspondent is gestoeld op het geloof in de mogelijkheid van vooruitgang. Het basisidee is dat de journalistiek een goede bijdrage kan leveren aan het vergroten van de circle of empathy, het afbreken van onrechtvaardige hiërarchieën en het bevorderen van de samenwerking tussen mensen. Ik geloof dat we alle problemen die we samen hebben veroorzaakt ook weer gezamenlijk kunnen oplossen.”

En wat is jouw persoonlijke ambitie? Omdat cv er nog eens bij te halen: je lijkt me wel iemand met een zekere geldingsdrang.
“Ja, dat is waar, maar die geldingsdrang is wel verschoven. Dat komt ook door mijn leeftijd, denk ik … Dat klinkt stom, maar ik ben nu bijna veertig, dus ik mag het zeggen. Eerst was vooral het persoonlijke succes belangrijk, maar ik begin er steeds meer genoegen aan te ontlenen dat ik – bijvoorbeeld door een eigen bedrijf te beginnen waar inmiddels zestig mensen werkzaam zijn – de voorwaarden kan creëren om anderen succesvol te laten zijn. Vroeger was succes: een geweldig boek schrijven en daar zo veel mogelijk exemplaren van verkopen. Nu heb ik mijn succes als het ware schaalbaar gemaakt door, samen met anderen, een uitgeverij op te richten die elk jaar vier mensen in staat stelt om een boek te schrijven dat ook nog eens heel goed verkoopt.” 

Als we het op de Socrateslezing betrekken: vijftien jaar geleden was het een persoonlijke triomf en nu is het een voertuig voor een goede boodschap?
“Vijftien jaar geleden zou ik het óók hebben gezien als een uitstekende kans om iets wat ik belangrijk vind door te geven aan een groot publiek, maar toen was ik vooral bezig met mijn eigen carrière en zou ik waarschijnlijk tegelijkertijd hebben gedacht dat het mooi zou staan op m’n cv. Maar wat nu ook meespeelt is de gedachte dat ik het me kan permitteren om dingen minder belangrijk te vinden omdat ik best blij ben met alles wat mij inmiddels al is gelukt. Dat maakt het een stuk makkelijker om anderen iets te gunnen.”

Best opvallend, eigenlijk: nog geen veertig en je bent aan het relativeren geslagen.
“Het was Churchill, geloof ik – one of that crowd – die ooit heeft gezegd dat je je als jongere heel erg bezighoudt met wat anderen van je vinden, dat het je daarna steeds minder gaat boeien wat mensen over je te zeggen hebben, om ten slotte, als je oud bent, tot de ontdekking te komen dat ze nooit met je bezig zijn geweest.”

Tags:#human inc#Humanisme#Socrateslezing