Bij het Humanistisch Verbond bevragen we graag de status quo. We vragen ons altijd af hoe het leven beter en menswaardiger kan. Dat kritisch blijven denken staat in een lange humanistische traditie, die door de eeuwen heen steeds weer door verschillende filosofen werd aangescherpt. Maar wat écht telt, stelde Simone de Beauvoir, is hoe we inzichten omzetten in actie. Ook in onze eigen organisatie kijken we kritisch naar onszelf en zetten we woorden om in daden.
We staan voor grote uitdagingen. Klimaatverandering, groeiende ongelijkheid, verharding van het maatschappelijk debat, conflicten en oorlogen. Het is niet de eerste keer dat we als mensheid in lastige tijden verzeild zijn, en het zal vast ook niet de laatste zijn. Moeten we de destructieve manieren waarop we met elkaar en de aarde omgaan dan maar aanvaarden als normaal? Nee, zeggen wij als Humanistisch Verbond. Blijf de status quo bevragen. Blijf kritisch denken. Blijf onderzoeken hoe en waar het beter en mens waardiger kan.
TOT IN DE KIST
Dat ‘blijven vragen’ zouden we onderdeel kunnen noemen van de ‘humanistische levenswijze’. Die is gestoeld op een lange humanistische traditie. Een bekend voorbeeld hiervan is Socrates, die van 470 tot 399 v.Chr. in het oude Athene leefde. Socrates geloofde niet in kant-en-klare antwoorden geven, maar eerder in het stellen van diepgaande vragen die mensen aanzetten tot nadenken. Hij stelde de heersende normen, overtuigingen en instituties van zijn tijd voortdurend ter discussie.
Hij was ook niet bang om gevestigde ideeën en autoriteiten in twijfel te trekken, wat hem vaak in conflict bracht met de Atheense regering. Dat leidde uiteindelijk tot zijn dood: hij werd aangeklaagd en veroordeeld voor godslastering en het corrumperen van de jeugd. Maar zelfs toen zijn doodstraf zich – via vergiftiging – voltrok, bleef hij vragend in het leven staan. In plaats van angst te voelen voor zijn naderende einde, legde hij zijn vrienden en zichzelf de vraag voor of de ziel na de dood zou voortbestaan, en of de dood misschien zelfs een overgang naar een beter bestaan zou kunnen zijn.
De banaliteit van het kwaad
Niet alleen in Socrates’ tijd, maar ook vandaag de dag kunnen mensen in autoritaire regimes te maken krijgen met baanverlies, gevangenisstraffen, marteling of de doodstraf voor het uiten van kritische vragen. Ook sociale druk en stigma kunnen een vragende houding fnuiken, omdat dit als ‘respectloos’ of ‘opstandig’ wordt gezien. En soms weten mensen niet eens meer wélke vragen ze moeten stellen, omdat een overheid of machtige groep informatie manipuleert en censureert.
Toch kan géén kritische vragen stellen net zo gevaarlijk zijn. De ‘banaliteit van het kwaad’ noemt de filosoof Hannah Arendt (1906-1975) dit: het idee dat morele catastrofes vaak worden gepleegd door gewone mensen die simpelweg de regels volgen zonder kritische reflectie. In Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil (1963) beschrijft ze hoe de hoge nazifunctionaris Adolf Eichmann geen monster was in de klassieke zin, maar eerder een bureaucratische uitvoerder die nooit kritisch nadacht over de gevolgen van zijn daden. ‘Denken zonder een kritisch perspectief is gevaarlijk; we moeten blijven nadenken, zelfs als dat ons ongemakkelijk maakt’, stelt Arendt.
' Een vragende houding is niet zonder valkuilen. Als je álles blijft bevragen kan dat leiden tot besluiteloosheid '
Blijf niet passief
Ook de Franse filosoof, schrijver en feminist Simone de Beauvoir (1908-1986) benadrukte het belang van kritische vragen. Maar wat echt telt, stelt de Beauvoir, is hoe we
die inzichten omzetten in actie. Als we een menswaardigere samenleving willen creëren, moeten we verder gaan dan enkel reflectie. De Beauvoir riep vrouwen op zich los te maken van traditionele rolpatronen en actief hun eigen pad te kiezen. Die oproep blijft ook vandaag relevant. Sociale verwachtingen oefenen nog steeds invloed uit op ons dagelijks leven. Denk aan genderstereotypen: jongens moeten stoer zijn, meisjes zorgzaam. Of aan de veronderstelling dat een liefdesrelatie exclusief en levenslang hoort te zijn. Maar het gaat verder dan het bevragen van relaties en genderrollen.
Misschien stel jij vragen bij de 40-urige werkweek en de eis om fysiek aanwezig te zijn op kantoor. Of zet je vraagtekens achter een schoolsysteem dat kinderen vooral laat reproduceren, in plaats van hen te stimuleren tot creatief en kritisch denken.
De vervolgvraag is altijd: wat doe je hiermee? Hoe kies jij ervoor om te handelen? Bewustwording is slechts het begin. Werkelijke verandering komt pas als we de moed hebben om uit vastgeroeste structuren te breken en actief nieuwe wegen te bewandelen.
Valkuilen
Een vragende houding in het leven is niet zonder valkuilen. Als je alles blijft bevragen en uitpluizen, kan dit leiden tot besluiteloosheid en mentale uitputting. Je vindt geen rust omdat je altijd twijfelt aan je voorlopige conclusies. Gezonde scepsis kan ook omslaan
in wantrouwen en negativisme en leiden tot een houding waarin je niets meer als waardevol of waar accepteert. Niet alle vragen zijn constructief. Dat geldt bijvoorbeeld voor vragen die eigenlijk vooral verkapte kritiek zijn, of een manier om eigen onzekerheden en frustraties te ventileren,zoals: ‘Kun je niet gewoon rationeel blijven in plaats van je zo aan te stellen?’ of ‘Wie bepaalt eigenlijk dat zij de expert is?’ Deze manier van vragen kan inzichten en gesprekken blokkeren in plaats van verdiepen. Een gezonde balans is dus belangrijk: kritisch denken zonder dat het je rust, relaties of een open houding ondermijnt.
ONZE EIGEN ZOEKTOCHT
Voor het Humanistisch Verbond is kritisch denken en vragen stellen een middel om
je eigen waarden te ontdekken én tegelijk open te staan voor anderen. Daarom creëren we plekken voor vrije gedachten, kritische vragen en inspirerende gesprekken. Ook
als organisatie zijn we schatplichtig aan
deze visie. Wij hebben dan ook kritisch naar onszelf gekeken en vele gesprekken gevoerd over wie we zijn. Een van de resultaten van die zoektocht is het magazine dat nu in een nieuw jasje voor je ligt: geen Human Inc. meer maar Humanist, mét de nieuwe slogan van het Humanistisch Verbond: Dicht bij jezelf, dicht bij de ander. We praten je bij over onze nieuwe identiteit!
Goed verhaal?
Dit en meer journalistieke verhalen lees je in HUMANIST het tijdschrift van het Humanistisch Verbond.
