Hoe zit het ook alweer met… Kwame Anthony Appiah
De Brits-Ghanese filosoof Kwame Anthony Appiah (1954) roept het al zijn leven lang: de identiteit die jou als mens bepaalt wordt niet gedefinieerd door één enkel kenmerk. Je bént niet je kleur of je sekse of je etnische of religieuze achtergrond. Hij noemt dat ‘leugens die ons binden’.
Hij is de man van het kosmopolitisme, de schrijver en filosoof die boek na boek het idee verdedigt dat de mens niet voor één gat, één land of identiteit te vangen is. Nou komt dat biografisch ook mooi uit. Appiah wordt geboren in Londen, verhuist daarna met zijn ouders naar het land van zijn vader, Ghana, studeert vervolgens filosofie in het land zijn moeder, Groot-Brittannië, en maakt ten slotte carrière als wetenschapper in de Verenigde Staten. Daar doceert en schrijft hij nog steeds, in New York, aan de gelijknamige universiteit. Hij is kind van een adellijke, witte Engelse vrouw en een zwarte Ghanese vader, die nauwe familiebanden onderhield met de Ashanti-koning Otumfuo Opoku Ware, de oom van Kwame. O ja, hijzelf is alweer enige tijd getrouwd met een Joods-Amerikaanse man.
Alles is altijd nog weer complexer dan je denkt, betoogt Appiah. En hij klinkt niet teleurgesteld bij die constatering, maar eerder opgelucht. Juist omdat de politieke en sociale werkeljkheid nogal grillige zijwegen bewandelt, weigert deze filosoof één kenmerk aan te wijzen dat de menselijke identiteit bepaalt. Het gaat niet enkel om klasse en niet alleen om gender en seksualiteit. En ook niet enkel om je religieuze of etnische achtergrond, of dat land waarin je toevallig bent geboren. Daarbij maakt Appiah één uitzondering: hij gelooft wel degelijk in één ras: het menselijke. Maar kleurverschil, de variëteit aan culturele bagage, al die verschillende uiterlijke kenmerken als huid, haar en gezichtsbouw zijn niet essentieel. Het is zelfs de grootste zorg van Appiah dat we een etnisch verschil eerst omtoveren tot een onoverbrugbaar raciaal verschil, om daarna zo’n niet-bestaand type ook nog eens op te zadelen met een zogenaamde essentie. En dat we dan vervolgens roepen: ’Echte zwarte mensen zijn wezenlijk zo’, en: ‘Werkelijk witte mensen zijn toch anders.’
“ Raak niet verstrikt in je eigen leugens ”
Leugens worden slogans
Zijn laatste boek heet in de Nederlandse vertaling Leugens die ons binden. Die titel lijkt een tegenspraak te behelzen: kunnen leugens voor verbinding zorgen? Eerst stelt Appiah vast dat je geen enkele zogenaamde identiteit – of het nu gaat om etnische achtergrond, om seks, sekse of gender – kunt definiëren aan de hand van één essentieel onderscheidende waarheid. Er is geen identiteitskern die de ene groep mensen definitief scheidt van de andere groep mensen. Maar om politiek-sociale redenen doen we steeds vaker alsof de wereld valt op te delen in bijvoorbeeld ‘zwarten’ en ‘witten’ – en daar zijn ook wel argumenten bij te verzinnen. ‘Zwarte’ en ‘gekleurde’ mensen proberen in westerse samenlevingen een machtsverschil recht te trekken dat al zo oud is als de wereld. Voor die politieke strijd is het nodig samen te komen en een verbond te sluiten. En dus wordt er gesproken over ‘zwarte gemeenschappen’, alsof dan meteen duidelijk is waar we over spreken. Dat is niet zo. Zwart noch wit kent een biologisch of genetisch bepaald hard fundament. We gebruiken die ‘leugens’ in de politieke wirwar van deze tijd om protest aan te tekenen. Maar als we niet opletten, gaan we die handige constructies beschouwen als feitelijke beschrijvingen van de werkelijkheid. Alsof wit zijn of zwart zijn even eenduidig is als de zwaartekracht. Nee, zegt Appiah, het zijn ‘leugens die binden’. Je zou ook kunnen zeggen, in goed Nederlands: leugentjes om bestwil, in onze poging grip te krijgen op het sociale leven. Slogans die we gebruiken in de politieke strijd. Maar het gevaar is levensgroot dat die slogans inmiddels óns gebruiken. In deze gepolariseerde hokjestijd is Appiah de spelbreker die de boel komt verstoren, net nu de definitieve eindstrijd tussen zwart en wit eraan lijkt te komen.
Laten we de verschillen wel serieus nemen
Zo’n 25 jaar geleden was het precies andersom; Appiah leek samen te vallen met de tijdgeest. Ook toen al beargumenteerde hij zijn kosmopolitisme, maar toen had hij de wind in de rug: de Europese Unie werd steeds groter, de Koude Oorlog was voorbij. Globalisering was nog lang geen bedreiging, maar een wenkend perspectief. Het riep eerder een knus beeld op: de wereld als dorp, iedereen binnen clickbereik. Maar dat sentiment heeft Appiah nooit uitgedragen. Die verschillen in kleur en geschiedenis en seksualiteit doen er volgens hem wel degelijk toe, en zorgen voor reële verschillen in reële levens. Dus laten we die eerst serieus nemen. ‘Alle Menschen werden Brüder’; maar je zult maar net je zuster bedoelen. Toen optimisme opgelegd pandoer was, beschouwde Appiah het als zijn taak om het enthousiasme te temperen. Nu de sociale scheidslijnen op echte muren beginnen lijken, is hij de eerste om de kunstmatigheid van die muren in te zien.
Appiahs gedachtegoed is altijd consistent gebleven. Zijn verbondenheid met de wereld en alle wereldburgers is sterker dan zijn gevoel voor nationale, etnische of seksuele identiteit. Zo’n houding heette toen en heet nog steeds: kosmopolitisme. Zo iemand is wereldwijs. Niet Appiah is van gedachten veranderd, de wereld om hem heen veranderde. Het pleit voor zijn onafhankelijke geest dat hij niet volautomatisch meebeweegt. Hij is de tegenstrever gebleven. <
Dit artikel komt uit HUMAN INC, het journalistieke tijdschrift van het Humanistisch Verbond
Meer lezen? Er zijn twee opties:
- Word lid, dan krijg je het magazine thuisgestuurd. Lid worden kan gemakkelijk en wel hier. Je draagt dan ook gelijk bij aan een sterker, hoognodig humanistische geluid in Nederland.
- Of neem een proefexemplaar. Maak nu gebruik van de aanbieding
Vrij denken, samen leven. Sinds 1946.
Blijf op de hoogte van acties voor een menselijker samenleving, inspirerend nieuws en evenementen.