Column Marli Huijer: We moeten weer eens praten
Mensen hebben plekken nodig om elkaar te ontmoeten, zegt filosoof Marli Huijer. Om met elkaar in gesprek te gaan, en op die manier tot afgewogen, gezamenlijke besluiten te komen. Oók als ze het niet met elkaar eens zijn. Ze pleit voor herstel van de publieke ruimte – en desnoods voor burgerlijke ongehoorzaamheid.
Hoewel de Duitse filosoof Immanuel Kant bekend staat als de oervader van het anti-autoritarisme, zitten daar ook bij hem grenzen aan. Laat de onmondigheid achter je, laat je niet bevoogden door dokters of geestelijken, gebruik het eigen verstand, luidt zijn motto. Maar alleen in het publieke domein. In functie dient men te gehoorzamen, zegt hij in 1784. Dat geldt voor de officier, en de burger die belasting betaalt. ‘Redeneer zo veel je wilt en waarover je wilt,’ maant Kant hen, ‘als je maar gehoorzaamt.’
Met Kant in de hand ben je als hedendaagse burger gelegitimeerd om de coronamaatregelen van het Outbreak Management Team en de overheid publiekelijk te bekritiseren. Iedere burger mag roepen dat de maatregelen disproportioneel zijn en demonstreren op het Malieveld. Maar het zou ‘schandalig’ of ‘funest’ zijn, om met Kant te spreken, om niet te gehoorzamen.
De filosoof richt zijn boodschap niet alleen aan de burgers, maar ook aan de machthebbers. Die horen ruimte te geven aan het publieke redeneren, al vindt hij wel dat er een leger achter de hand moet zijn voor als het redeneren tot ongewenste acties leidt. Op een revolutie, zoals de Franse van 1789, zat Kant niet te wachten.
Zou Kant tevreden zijn mond houden als de Nederlandse overheid hem tot leven zou wekken en zou vragen wat hier en nu een verlicht beleid is? Op het eerste gezicht lijkt alles in orde: er zijn kranten, sociale media en televisieprogramma’s waar volop meningen worden gespuid, mensen zijn vrij om de adviezen van dokters kritisch te bevragen en het overgrote deel van de bevolking gehoorzaamt de coronamaatregelen, ook als ze het er niet mee eens zijn. Voor noodgevallen, zoals bij de rellen tegen de avondklok, heeft de overheid het politieapparaat ter beschikking.
“ Op het eerste gezicht lijkt alles in orde: in de media worden volop meningen gespuid. Maar wie beter kijkt, ziet dat er iets ontbreekt ”
Maar wie beter kijkt, ziet dat er iets ontbreekt. Er is geen tastbare publieke ruimte. Vanaf de zeventiende eeuw ontstonden er in Europa ontmoetingsplaatsen als koffiehuizen, salons en gezelschapshuizen, waar burgers de krant of literaire werken lazen en discussieerden over kunst, economie of politiek. Op die manier ontstond als pendant van de zich ontwikkelende overheid een burgerlijke publieke sfeer die mensen weerbaar maakte tegen de overheidsmacht.
Met de komst van de consumptiemaatschappij verloor die sfeer aan kracht. Burgers werden consumenten aan wie de massamedia ‘publieke opinies’ aanreikten. In reactie daarop zetten filosofen als Hannah Arendt, Jürgen Habermas en recentelijk historicus David Van Reybrouck de publieke sfeer weer op de politieke agenda. Een volwaardige democratie kan volgens hen niet zonder een publieke sfeer waarin burgers hardop met elkaar denken en redeneren om zo tot afgewogen, gezamenlijke besluiten te komen. Ook als ze het niet met elkaar eens zijn.
De allereerste voorwaarde hiervoor is een plaats waar je elkaar kunt ontmoeten. Alles wat mensen in de loop van de geschiedenis voor elkaar hebben gebokst, van de eerste Nederlandse grondwet tot de jaarlijkse internationale klimaattop, is begonnen met een plek waar twee of meer mensen samenkwamen. Ook na die eerste ontmoeting zijn locaties nodig waar burgers, politici of wereldleiders bijeenkomen om tot weloverwogen politieke besluiten te komen. Zonder publieke ruimtes als pleinen, cafés, debatcentra en bibliotheken is het haast niet mogelijk om tot publieke gesprekken te komen die kunnen uitmonden in gezamenlijk handelen.
Die publieke ontmoetings- en gespreksruimtes ontbreken in coronatijd. Lockdowns staan het openlijke, gezamenlijke hardop denken in de weg. Zelfs in de thuissituatie, waar maandenlang maar één gast mocht worden ontvangen, is die ruimte beperkt. Publieke gesprekken gedijen bij de fysieke aanwezigheid van ten minste een paar mensen, die ieder eigen perspectieven inbrengen en de tijd nemen om argumenten voor en tegen de ingebrachte standpunten af te wegen.
Daar valt tegenin te brengen dat er voldoende digitale alternatieven zijn, zoals Twitter of de app Clubhouse, waar je in kamers naar een spreker kunt luisteren en via handopsteken kunt deelnemen aan het gesprek. Hoe interessant ook, het haalt het niet bij de fysieke ontmoeting, waarin improvisatie, imperfectie, onvoorziene inbreng, emoties en lichaamstaal het democratische gesprek mede bepalen. De ruimte voor kritisch denken is in de fysieke omgeving bovendien aanzienlijk groter, omdat de deelnemers zich niet hoeven te identificeren bij binnenkomst, er normaliter geen camera’s zijn die de bijeenkomst registreren en omdat niemand hun vraagt welke contacten er in hun telefoon staan.
In beantwoording op de vraag wat Verlichting is, zou ik nu zeggen: investeer als overheid en burgers zodra het kan in het herstel en de uitbouw van de publieke sfeer, zodat het vrije redeneren weer de ruimte krijgt. Of dat zich moet beperken tot het publieke domein, zoals Kant aanbeveelt, betwijfel ik. Als machthebbers het overduidelijk bij het verkeerde eind hebben, kunnen burgers zodanig in gewetensnood komen dat ze in hun rol van burger overgaan tot ongehoorzaamheid. Dat is terecht, want anders dan in de tijd van Kant zijn hedendaagse machthebbers geen goddelijke types, maar heel gewone mensen
Dit artikel komt uit HUMAN INC., het journalistieke tijdschrift van het Humanistisch Verbond
Meer lezen? Er zijn twee opties:
- Word lid, dan krijg je het magazine thuisgestuurd. Lid worden kan gemakkelijk en wel hier. Je draagt dan ook gelijk bij aan een sterker, hoognodig humanistische geluid in Nederland.
- Of neem een proefexemplaar. Maak nu gebruik van de aanbieding!
A list of posts
Vrij denken, samen leven. Sinds 1946.
Blijf op de hoogte van acties voor een menselijker samenleving, inspirerend nieuws en evenementen.