Bevrijd je innerlijke bastaard
Au fond zijn we allemaal bastaarden, nakomelingen van verschillende families, met verschillende verhalen, ervaringen en ontmoetingen. Dat er meerdere versies zijn van jezelf én van de ander kan verwarrend zijn: wie ben jij, wie is die ander? Maar het geeft ook vrijheid om jezelf en de mensen om je heen te verrassen, zegt filosoof Marli Huijer.
Marli Huijer is hoogleraar filosofie aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam en voormalig Denker des Vaderlands.
Vorig jaar kocht ik een kledingstuk waarvan ik niet weet of het een jurk of een nachtjapon is. De herkomst geeft geen uitsluitsel: het komt niet van een kleding- of lingeriezaak, maar van een kousenwinkel die zowel nachtjaponnen als jurken verkoopt. Doet het ertoe wat de identiteit van het kledingstuk is? Ja, want met een pyjama op mijn werk rondlopen heeft iets ongemakkelijks. Toch neem ik de vrijheid het kledingstuk te dragen waar en wanneer ik wil. Voor mij is het een jurk. En dus is het een jurk.
Bij levende wezens is dat niet anders. Ook bij hen vragen we als eerste naar de herkomst: waar kom je vandaan? Wie zijn je ouders en grootouders? Eensluidende antwoorden over iemands identiteit krijg je daarmee niet, want elk mens is een bastaard, een nakomeling van verschillende families, met uiteenlopende familiegeschiedenissen. De ene tak kan van adel zijn en de andere zonder aanzien; de ene religieus en de ander atheïstisch; de ene afkomstig uit Franeker en de ander uit Tanger. Welke van de twee families bepalend is voor de identiteit – ben je een jurk of een nachtjapon? – blijft arbitrair.
“ De antropoloog Sinan Çankaya schrijft: ‘Zet drie Turken bij elkaar en samen heb je vermoedelijk vier verschillende etnische achtergronden, twee verschillende religieuze overtuigingen en zes ruzies ”
En toch willen we weten wie of wat mensen zijn. Als het verleden geen uitkomst biedt, proberen we het via het heden: wat is je beroep? Waar woon je? Wat is je relatiestatus? De antwoorden daarop bieden een aangename simplificatie van de werkelijkheid. Zo bezien zijn bewoners van Rotterdam Rotterdammers, ongeacht hun herkomst. En zijn ongelijkslachtige geliefden hetero, ongeacht hun eerdere of latere escapades. Die simplificatie heeft het voordeel dat we mensen niet beoordelen op herkomst of afkomst, het gaat er alleen maar om wie ze nu zijn of wat ze nu doen: je woont in Rotterdam en dus ben je een Rotterdammer.
Het nadeel van die op het heden gerichte identificatie is dat het ding of de persoon in kwestie wordt vastgelegd op iets wat deze in het hier en nu is. Hun werkelijkheid wordt gereduceerd tot hoe we ze op dit moment waarnemen: Kijk, dit is Raoul, hij studeert werktuigbouwkunde. Dit is Sophie, ze woont in Almere. En dit is Ricardo met zijn geliefde. Alles wat buiten beeld valt en wat we niet waarnemen, is afwezig in deze identificatie. Ook de tijd staat erin stil en komt niet meer in beweging. Wat overblijft is een gestolde identiteit zonder geschiedenis, zonder sociale context en zonder toekomst.
De reductie tot wat in het hier en nu zichtbaar is, doet geen recht aan de vele verschillen die binnen één en dezelfde ‘identiteit’ aanwezig kunnen zijn. Geen Rotterdammer is hetzelfde. De gemeenschappelijke deler kan verschillen in kleur, herkomst of voorkeur niet wegwissen. In zijn boek Mijn ontelbare identiteiten schrijft de antropoloog Sinan Çankaya: ‘Zet drie Turken bij elkaar en samen heb je vermoedelijk vier verschillende etnische achtergronden, twee religieuze overtuigingen en zes ruzies.’
Wat voor ‘Turken’ geldt, geldt voor iedere identiteit: deze suggereert een eenheid die feitelijk niet bestaat. We zijn door en door bastaarden, niet alleen vanwege de uiteenlopende familietakken, maar ook vanwege de vele ontmoetingen, verhalen en ervaringen die ons maken tot wie we zijn. Identiteit is voor Çankaya daarom hooguit een zoektocht naar eenheid. Au fond moeten we er genoegen mee nemen dat we bastaarden zijn, dat er meerdere versies zijn van onszelf – en van de ander.
Dat kan verwarrend zijn, omdat onduidelijk is wie we zijn en wie de ander is. Maar het geeft ook vrijheid. Bij nader inzien hoeft mijn kledingstuk niet óf een jurk óf een nachtjapon te zijn. Het zou ook een kleed kunnen zijn. Of bij tijd en wijle een andere identiteit kunnen aannemen, en nu eens een kleed of knuffel of een jurk zijn. Ook voor mensen is het aantrekkelijk om niet op een enkelvoudige identiteit te worden vastgepind.
Michel Foucault, een criticaster van het denken in identiteiten, nodigde ertoe uit om iedere identiteit te bevragen. Vooral als deze knelt of weerstand oproept, zouden we deze tot probleem moeten maken en zo nodig moeten weigeren. In die weigering ontwaart Foucault openingen waarin het mogelijk wordt om zichzelf op nieuwe manieren vorm te geven. Het weigeren van simplificerende, enkelvoudige identiteiten als ‘Turk’ of ‘homo’ geeft de vrijheid om de bastaard in ons op eigen manier vorm te geven, en te maken tot iets wat schoonheid heeft. Ook schept het ruimte om de bastaard te zien in de ander – die vervolgens ook kan weigeren te zijn wie we denken dat hij of zij is, en zich anders tonen dan ook maar iemand had kunnen denken.
Soms weigeren zo ook de dingen te zijn wat wij denken dat ze zijn. De enkele keer dat ik ‘s nachts mijn jurk als nachtjapon gebruik, is deze de volgende ochtend altijd op raadselachtige wijze uit.
Dit artikel komt uit HUMAN INC, het journalistieke tijdschrift van het Humanistisch Verbond
Meer lezen? Er zijn twee opties:
- Word lid, dan krijg je het magazine thuisgestuurd. Lid worden kan gemakkelijk en wel hier. Je draagt dan ook gelijk bij aan een sterker, hoognodig humanistische geluid in Nederland.
- Of neem een proefexemplaar. Maak nu gebruik van de aanbieding
Meer verhalen uit HUMAN INC
Vrij denken, samen leven. Sinds 1946.
Blijf op de hoogte van acties voor een menselijker samenleving, inspirerend nieuws en evenementen.