Het lijkt vanzelfsprekend dat economische groei het leidend principe van een welvarende samenleving is. Humanisten hebben zo hun eigen ideeën over groei en welvaart. Twee weken geleden kwam in de Humanistische Canon Maslow en persoonlijke ‘groeibehoeften’ aan de orde; Martha Nussbaum zoekt het in ‘capabilities’.
Filosofe Martha Nussbaum verenigt verschillende interesses in zich. Na een studie klassieke talen en theaterwetenschappen is ze nu een van de belangrijkste denkers over politieke rechtvaardigheid. Haar achtergrond in klassieke tragedies heeft vruchten afgeworpen . Ze begint met het menselijk leven en alle daarbij behorende emoties en ervaringen. Vanuit deze ’totale mens’ gaat ze op zoek naar een duiding van ‘welvaart’. Dat klinkt vanzelfsprekend, maar is het niet.
De meeste theorieën over welvaart beginnen namelijk met een heel anders mensbeeld. In plaats van volledige mens met ervaringen, redenen en emoties zouden wij gekenmerkt worden door ‘behoeften’ die via economische weg te bevredigen zijn. Wat Nussbaum betreft, zegt dit smalle model maar weinig over wat mensen echt beweegt.
“So the new approach asks the right, the fundamental question: what choices do people’s lives really offer them, and how can these opportunities be improved, in areas of central importance to a life worthy of human dignity?” (Nussbaum, uit: National Wealth and Human Development)
Welvaart in termen van het Bruto Nationaal Product is niet alleen beperkt qua mensbeeld, maar kan ook een scheve ontwikkeling versluieren. Het totale inkomen van een land kan groeien terwijl de verdeling steeds ongelijker wordt, het politieke gesprek verstomt, we ongezonder leven, de natuur verdwijnt en we steeds minder onderwijs kunnen volgen. Een welvaartsberekening die deze belangrijke bronnen achterwege laat, doet zijn werk niet goed.
Groei van mogelijkheden
Wanneer spreken we volgens Nussbaum dan wel over ontwikkeling en welvaartsgroei?Waar we vooral naar moeten streven is het vergroten van individuele ‘mogelijkheden’ ofwel ‘capabilities’. ‘Capabilities’ zijn kansen om onze capaciteiten te ontwikkelen. Een samenleving is welvarend als ze een minimum van kansen garandeert zodat iedereen zijn eigen levenspad uit kan stippelen.
De mogelijkheden die Nussbaum wil garanderen beginnen basaal: je hebt ten eerste letterlijk ‘leven’ nodig, een normale hoeveelheid levensjaren. Ook moet je de kans krijgen je lichaam te handhaven met voeding, kleding en onderdak. Zeggenschap over je lichaam is nodig. Mensen willen zich intellectueel, emotioneel en creatief ontwikkelen en dus hun mentale vermogens aanspreken. Ze willen eigen morele afwegingen kunnen maken en zinvolle sociale contacten leggen. Ze hebben behoefte aan natuur en aan spel (lachen bijvoorbeeld) en last but not least, ze willen de kans hebben mee te beslissen over hun politieke, sociale en natuurlijke omgeving.
Nussbaum vermoedt dat een menswaardig leven minimaal deze mogelijkheden behelst, maar laat ruimte open om deze opsommingen aan te passen. Het gaat er vooral om na te gaan wat concrete personen nu werkelijk voor kansen hebben en hoe we die met elkaar zo goed mogelijk kunnen garanderen. Wat ieder individu met zijn leven doet is aan hemzelf.
Menselijk kapitaal
Interessant is dat Nussbaum steeds de volledige – en uitermate kwetsbare – mens voor ogen houdt, met een lichaam, met anderen, met de natuur, in een politieke gemeenschap, met emoties, waarden en denkkracht, met creativiteit en verbeelding. Je kunt de ene mogelijkheid niet uitruilen voor de ander. Bovendien trapt ze niet de val voor te schrijven wat mensen feitelijk zouden moeten doen; ze wil de mogelijkheden tot ontplooiing vergroten, zonder paternalisme.
Maar het meest aansprekende is toch wel de nadruk op menselijk kapitaal. Dat kapitaal gaat Nussbaum aan het hart. Ze laat het niet bij woorden alleen maar probeert beleidsmakers te overtuigen. Dat lukt. De Verenigde Naties laten zich in hun Human Development Reports leiden door de ‘capabilities-approach’.
Esther Wit, Hoofdredacteur van de Humanistische Canon
Meer lezen?
Lees verder in de Humanistische Canon