De roman ’13 Ongelukken’ van filosoof en ex-gedetineerde Rein Gerritsen is gebaseerd op gesprekken die hij als voorlichter voerde met zijn gezworen vijanden: de gevangenisbewaarders. Hij leert ze beter begrijpen, maar stuit tevens op een van de oorzaken van het failliet van het gevangenissysteem in Nederland.
Hoe waren de gesprekken met de bewaarders?
Gerritsen: “De gesprekken waren heel erg confronterend. Ik ben daar echt van geschrokken. Vaak zien de bewaarders de gedetineerden niet als mensen. Ze hebben heel uitgesproken ideeën over hen. Soms ingegeven door populistische ideeën over wat ‘gevangen zijn’ betekent. Dat realiseerde ik me toen ik in gesprek raakte met gevangenisdirecteuren. Zij vertelden dat het maar al te vaak voorkwam dat zij bewaarders niet geschikt achten om dit werk te doen.
Waarom?
Er schort veel aan de opleiding. In landen als Noorwegen en Finland zijn bewaarders minimaal hbo-opgeleid, daar is het een echt beroep. Je ziet dat daar mede daardoor de recidivecijfers lager zijn. In Nederland is het tussen de 60 en 75 procent (Red: Driekwart van de ex-gedetineerden wordt in ons land binnen zeven jaar opnieuw veroordeeld), in Noorwegen rond de 50 procent en in Finland is het algemene recidivepercentage maar vijf procent.”
Heb je iets van hun geleerd?
Gerritsen:”Ja, misstanden in de bajes zijn niet toe te schrijven aan individuen, maar aan het systeem, vooral doordat er geen controle is. Zo is er natuurlijk een reden waarom gevangenissen niet drugvrij zijn. Dat komt niet alleen door gedetineerden. Er wordt ook veel gesmokkeld door bewaarders. Dat is niet gek misschien als je weinig verdient en de vooruitzichten ook niet heel erg goed zijn.
Je vindt dat het gevangenissysteem in Nederland failliet is?
Ja, de twee belangrijkste oorzaken daarvan zijn: de manier waarop we over criminaliteit nadenken en het feit dat we niets met slachtoffers doen. Dat komt door ons mensbeeld. Dat is namelijk sterk individualistisch en gaat uit van sterke zelfredzaamheid. Terwijl we van oudsher het afwijkende in termen van erfzonde zien, en het onverbeterlijke in de mens benadrukken. In landen waarin meer openheid is de maatschappij als geheel, is er een ander mensbeeld. Dus kijkt men anders naar slachtoffers en daders. In Noorwegen vroeg men zich bij Breivik af: ‘Hoe kan het dat een van ons dit kan doen.’ In Noorwegen zijn familiebanden traditioneel sterker. Dat vertaalt zich in een lagere strafmaat, minder criminaliteit en lagere recidivecijfers.”
Redden we het er daarmee?
Gerritsen:”Nee, ik zie als filosoof ook dat in Nederland de rechtsstatelijke beginselen onder druk staan, dat is weliswaar een groter probleem, maar ik vind dat het wel een halt toe moet worden geroepen. Ex-minister Donner heeft een wet verzonnen, de ‘Wet terrorismebestrijding’, deze stoelt op middeleeuws denken. Want in de wet is de intentie een strafbaar feit te plegen al strafbaar. Dat zijn enge ideeën. Allemaal de gevolgen van 9/11 en populisten als Wilders.
Je bent tegen spreekrecht voor slachtoffers?
Ja, slachtoffers hebben in eerste aanleg weliswaar spreekrecht gekregen, maar dan is nog helemaal niet altijd duidelijk of een verdachte iets strafbaars heeft gedaan.
Ik ben voor een goede behandeling van het slachtoffer. Maar het punt is dat de begeleiding in handen is van het Openbaar Ministerie en die is niet belangeloos. Mediation voor slachtoffers is nu buiten strafrecht, maar dat zou beter binnen het strafrecht kunnen. Pas als de schuldvraag is vastgesteld, zou de rol van het slachtoffer in het strafrecht een plaats moeten krijgen.”
Je hebt gevangen gezeten, ook in de isoleercel. Hoe vrij ben je als mens?
Gerritsen:”Ik denk dat de vrije wil veel beperkter is dan we denken. Ik kan zo het Stanford Prison Experiment van Zimbardo herhalen (daaruit blijkt dat mensen onder sociale druk onmenselijk kunnen handelen). De vraag is wat dat betekent voor eigen verantwoordelijkheid. Ook al heb je een daad gepleegd waar je niets aan kon doen, ontslaat dat je van je eigen verantwoordelijkheid?
De vraag is dan weer `Hoe doe je dat in een bajes?’. We sluiten in de gevangenis vijftig tot zestig procent psychiatrische patiënten op. Hoe wil je ze verantwoordelijk maken? Je maakt ze niet beter, er gebeurt niets mee. Het is onze verantwoordelijkheid als maatschappij daar iets tegen te doen, want psychiatrische patiënten horen niet in de gevangenis thuis.”
Wat is vrijheid voor jou?
Vrijheid vind ik het vermogen om dezelfde gedachte weer opnieuw te denken. Dat vind ik wonderlijk. Je heb een idee, een probleem, dat herzie je, je concentreert erop en er komt een nieuw idee. Vrijheid vind ik niet zozeer tot uiting komen in de gedragingen, die zijn vrij voorspelbaar, maar meer in je concentratievermogen, wat zich vertaald in het telkens herzien van de waarde van je ideeën. Zoals ik ook mijn ideeën over de bewaarders heb herzien.
In december 2010 was Rein Gerritsen te gast bij OBA Live. Wim Brands interviewde hem over 13 Ongelukken in Boeken.
In Nederland werken ongeveer 30 humanistisch geestelijk verzorgers. Ze werken aan humanisering in justitiële inrichtingen door individuele gesprekken, maar ook door groepswerk. Lees verder op de site Gevangenishumanist.
Het boek kunt u bestellen bij bol.com