David Hume werd vorige week in de tv-serie ‘Durf te Denken’ besproken. Vrijdag 21 december komt Lucius Seneca aan bod. Beide filosofen hechten groot belang aan de moraal, beiden gaan uit van de natuur, beiden vinden dat je zelf over je levenseinde mag beslissen. Maar over hartstochten denken ze echt anders.
Hume was een echte scepticus. Hij twijfelde aan alles, vooral aan God en de rede. Daar wordt je geen nurkse twijfelaar van, maar een van de meest vriendelijke filosofen uit de geschiedenis. Deze 18e eeuwse Schot beweerde dat we alleen op onze zintuigen kunnen vertrouwen. Intussen bouwen we hele werelden van onzekere kennis. Bijvoorbeeld via de taal. We verzinnen woorden die naar geen enkel ervaringsfeit verwijzen. Met name het idee van ‘causaliteit’ zat Hume dwars. We ‘zien’ nergens een causale wet. Dit geldt voor alle metafysische speculaties en abstracties. We fantaseren onszelf in drijfzand.
Hume bleef graag bij de natuurlijke en concrete ervaring en stapte al vroeg van zijn geloof af, hoewel hij dat nooit zo helder opschreef. Van atheïsme werd je in zijn tijd niet erg populair. Over georganiseerde religies was hij openlijk kritisch.
Nog voor hij dertig jaar was, schreef hij zijn belangrijkste boek: A Treatise on Human Nature. Een soort psychologie van de totale mens. Jammer genoeg las niemand het. Hij besloot tot een nieuwe taak: de hele geschiedenis van Engeland beschrijven. En dat werd een mega-succes! Hume werd een bekende man, bezocht de salons in Parijs, werd vrienden met Adam Smidt en Rousseau (met wie hij overigens ruzie kreeg) en zou Kant en Darwin diepgaand beïnvloeden.
Volg je hartstochten! Volg de rede!
Volgens Hume is onze kennis onzeker, maar ook alle systemen waarop we onze moraal laten rusten. Vooral religie, maar ook ‘de rede’ of ‘de kosmos’ zijn illusies als bronnen van moraal.
Je zou denken dat een man die niet in God, de Rede of de Moraal gelooft wel erg nihilistisch is. Maar Hume is vermoedelijk de meest sympathieke, aimabele, vrolijke, gezellige en hartelijke filosoof uit de geschiedenis. Hij is vervuld van de menselijke neiging tot sympathie. Als je goed kijkt, zie je dat rechtvaardige mensen geprezen worden. Agressief en gewelddadig gedrag keuren we af. Onze moraal ligt dan ook in het intermenselijk contact en in onze hartstochten. We leren waarden van elkaar door gewoontes en gebruiken, helder denken en verfijnd voelen. Maar vooral door ons natuurlijke inlevingsvermogen, ons gevoel voor elkaar.
Seneca wantrouwt emoties
Het is dan ook opmerkelijk dat de filosoof die aanstaande vrijdag wordt behandeld bij Durf te Denken juist de hartstochten als probleem zag. Seneca was stoïcijn die leefde rond het jaar nul. Stoïcijnen gaan in tegenstelling tot Hume juist wel uit van een geordende kosmos. We volgen deze orde via onze rede, en juist niet via onze hartstochten. Emoties zijn gevaarlijk en moeten rationeel worden doordacht. Zo hebben we twee perspectieven: hartstochten zetten aan tot moraliteit bij Hume.
Hartstochten moeten scherp in de gaten worden gehouden bij Seneca. Maar zo heet is de soep niet: beiden mannen adviseren de vorming van onze emoties. Beiden hebben een verfijnd inzicht in ons gevoelsleven en zouden evengoed romanciers genoemd kunnen worden. Scherpe blikken op de innerlijke mens dus. Maar ze kwamen wel met andere conclusies.
Hoofdredacteur van de Humanistische Canon, Esther Wit
Seneca: Uitzending vrijdag 21 december 2012, 15.30 uur, Ned. 2.
Herhaling zaterdag 22 december 2012, 12.00 uur, Ned. 2