Op 6 december houdt hoogleraar Maarten van Buuren een lezing over Epicurus bij Studium Generale aan de Universiteit Utrecht. Hij gaat in op de `Brief over het geluk´. Dat de Griekse filosoof veel sex, lekker eten en luieren als het hoogste genot zag, is een misverstand. `Het ging hem om welzijn. Dat bereik je door sober te leven en door je te omringen met goede vrienden. ´
Wie was Epicurus?
Epicurus (341-270 v.Chr) was de zoon van eenvoudige Griekse kolonisten die zich op het eiland Samos hadden gevestigd, maar daar na de dood van Alexander (323) van werden verdreven. Epicurus moest voor zichzelf zorgen. Hij was een self made man, een heel verschil met de aristocratische en welgestelde Plato en Aristoteles. In 306 (hij was toen 35 jaar) trok Epicurus naar Athene. Hij kocht een tuin in de omgeving van de Academie (de school van Plato) waar hij zich vestigde met zijn vrienden. Hij verkondigde een leer die lijnrecht stond tegenover die van de Academie. Niet de (stad)staat was het uitgangspunt van zijn denken, maar het welzijn van de mens. `Houd je verre van politiek´, raadde hij zijn vrienden aan. Dat was zoiets als vloeken in de Atheense kerk.
Wat was het belangrijkste idee uit zijn filosofie?
Welzijn. Epicurus heeft het over hèdonè. Dat betekent eigenlijk `genot´, maar uit de omschrijvingen die Epicurus ervan geeft, blijkt dat hij `welzijn´ bedoelde. Ik denk dat Epicurus het woord hèdonè gebruikte om te provoceren. Het leidde tot een misverstand dat voortduurt tot de dag van vandaag.
Wat verstaat Epicurus onder `geluk´?
Hetzelfde als `welzijn´ (hèdonè). Epicurus geeft een dubbele definitie van geluk (of welzijn). Welzijn is de afwezigheid van lichamelijke pijn: aponia en afwezigheid van geestelijke pijn: ataraxia. Lichamelijke behoeften kunnen eenvoudig worden gestild. Water en brood volstaan om honger en dorst te verdrijven. Meer is niet nodig om een toestand van aponia te bereiken. Veel eten en drinken leidt tot ongemak door overmaat en moet worden vermeden. Epicurus leefde heel sober.
Waarom hecht Epicurus zo´n groot belang aan vriendschap?
Vriendschap is de belangrijkste deugd, omdat vriendschap ons het best in staat stelt om ons doel: `welzijn´ te bereiken. Let wel: vriendschap heeft volgens Epicurus geen inherent doel (zoals Plato en Aristoteles menen). Vriendschap is een contract waarbij vrienden afspreken elkaar wederzijds te beschermen tegen een boze buitenwereld om op die manier hun welzijn te garanderen. Zo´n contract kan uitgroeien tot een band voor het leven en het is deze band die ons onsterfelijkheid verleent. Epicurus verwerpt de onsterfelijkheid van de ziel. De ziel vergaat op het moment dat het lichaam sterft (want de ziel is stoffelijk, net zoals het lichaam). Maar wat blijft voortbestaan is de herinnering die vrienden van elkaar koesteren. Vriendschap is onze enige hoop op onsterfelijkheid.
Wat was volgens Epicurus een deugdzaam leven?
Epicurus maakt onderscheid tussen de telos: het doel (ook wel `het hoogste goed´) waarop ons handelen gericht dient te zijn, en de deugden die ingezet worden als middelen om dit doel te bereiken. Hij behandelt precies dezelfde deugden als de andere grote filosofen: rechtvaardigheid, matiging, moed, vriendschap. Maar zijn invulling wijkt wezenlijk af van die van Plato of Aristoteles.
Epicurus beschouwt deze deugden als middelen om een staat van geestelijk en lichamelijk welzijn te bereiken en niet als middelen in dienst van een politiek doel. Deugdzaam leven hangt dus niet zozeer af van het in acht nemen van zekere deugden, maar van de Waarde (of het doel) die deze deugden een heel verschillende richting geeft. Het maakt een heel verschil uit of je moedig bent ter wille van de verdediging van je vaderland of ter verdediging van je zielerust.
Epicurus wordt de vader van het hedonisme genoemd. Dus veel lekker eten, vaak sexen en luieren. Kun je dat filosofie noemen?
Het is het bekende misverstand. Ik geef toe dat Epicurus dat misverstand zelf in het leven heeft geroepen door hèdonè uit te roepen tot de telos (de centrale waarde) van zijn filosofie. Maar het is een misverstand.
Hoe zou Epicurus ons aanraden met de huidige overvloed om te gaan?
Je zou een soort commune kunnen stichten met vrienden die een sober maar goed leven willen leiden, gericht op het welzijn van de groep. Goed leven, dat wil zeggen tot op de bodem genietend (Epicurus noemde dat het `uitpersen´) van eenvoudige dingen. Hij bedoelde daar zaken mee als het langdurig kauwen op een hap brood om daar de smaak ten volle van te genieten.
Interview door Martijn Rozing
Meer informatie
– Kijk op de site van Studium Generale Universiteit voor meer informatie over de lezing van 6 december
– Bekijk de aflevering van ‘Durf te Denken'(de Humanistische Canon op tv) over Epicurus.