Dat Nietzsches God dood is weten we natuurlijk. Maar dat deze ‘doodverklaring’ onvermijdelijk tot nihilisme en uiteindelijk tot onze ondergang leidt, dringt maar niet tot ons door. Paul van Tongeren ziet een donkere wolk van nihilisme die ons boven het hoofd hangt. Maar misschien zijn er minder nihilistische vormen van geloof, moraal en kennis mogelijk.
Hij analyseert de ‘donkere wolk’ in zijn meeste recente boek ‘Europese nihilisme; Friedrich Nietzsche over een dreiging die niemand schijnt te deren’. Paul van Tongeren is theoloog en filosoof (1950) en onder andere Hoogleraar Wijsgerige ethiek aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Wat is nihilisme, wat zijn de gevaren ervan en wat kunnen we er zelf aan doen? En kan humanisme en weerbaarheid ons helpen ’te ontsnappen’ aan de valkuil van het nihilisme?
Waarin zag Nietzsche nihilisme als concrete verschijningsvorm?
Hij zag dat vooral in het krampachtig vasthouden aan religie, moraal en waarheid. In veel teksten laat hij zien dat het christendom, de heersende Europese moraal en wetenschap en filosofie nihilistisch zijn, omdat ze een eigenlijke, ware en zinvolle wereld in de plaats stellen van de feitelijke, chaotische en absurde realiteit. Ook zag hij het in de gedaante van het fanatisme van revolutionaire bewegingen, in het gemakkelijke ongeloof van de onverschilligheid, in het relativisme, het materialisme, en in het toenemende besef van zinloosheid. Evenals in de door ressentiment gevoede eisen van gelijke rechten.
Wat zijn volgens u uitingen van nihilisme die we nu kunnen waarnemen om ons heen?
Er zijn vele voorbeelden: gemakzuchtig geloof en gemakzuchtig ongeloof; fanatiek atheïsme; fanatiek geloof in de waarde van gezondheid of van de natuur. Of in een levenshouding die haar zin ontleent aan later of elders, idealen die vooral bestaan in de ‘negatie van de feitelijkheid’ (bv. vakantie als ‘niet werken’; welzijn als afwezigheid van zorgen). Maar ook materialistische metafysica’s die het evangelie van de ontkenning van de vrije wil uitdragen (‘wij zijn ons brein’).
Maar eigenlijk elk reductionisme (‘alles is energie’, ‘alles is materie’, ‘elke moraal is eigenbelang’, ‘politici zijn allemaal zakkenvullers’). Alles wat de veelheid en verscheidenheid van de werkelijkheid ontkent.
Ziet u nihilisme ook als een bedreiging voor ons?
Ik ben geen Nietzscheaan; ik vind zijn denken prikkelend en uitdagend, maar het vormt voor mij geen nieuwe religie. Ik denk dat zijn gedachten over nihilisme ons kunnen doen beseffen hoe dicht ons leven raakt aan de absurditeit. Het kan ons helpen nihilistische structuren te ontdekken in ons eigen geloof, of onze eigen opvattingen. Tenslotte bedreigt nihilisme ons als het opgeven van het oude geloof (zoals in atheïsme en relativisme) plaatsvindt vanuit een comfortabele gemakzucht en zonder besef van wat het betekent te leven zonder zin.
Kunnen we iets aan nihilisme doen?
Vanuit Nietzsche gedachte, moet je zeggen dat nihilisme niet weg te nemen is. De vraag is of, en in hoeverre we in staat zijn ons in die conditie overeind te houden. Ik geloof niet dat we allemaal kunnen worden zoals de tragische Grieken volgens Nietzsche waren. (Volgens Nietzsche stond in de oude Griekse cultuur het lijden omwille van het tragische menselijke bestaan centraal, Red.)
Maar ik denk wel dat we op veel bescheidener schaal iets kunnen doen aan het nihilisme van onze conditie. We kunnen tenminste proberen om het nihilisme in onze manieren van denken en doen aan het licht te brengen. Misschien zijn er minder nihilistische vormen van geloof, moraal en kennis mogelijk, dan de heersende vormen? Een geloof dat niet vlucht in absolutisme, een moraal die engagement koppelt aan pluraliteit, een kennen dat zich niet losmaakt van bezinning, een manier van leven die niet alleen maar op weg is naar elders en later.
De Franse filosoof Pascal Bruckner ziet de grootste bedreigingen van deze tijd in (on)gewenste beïnvloeding en crises. Hij denkt dat we weerbaarder moeten worden en vindt dat humanisme en religie goede ‘wapens’ zijn. Deelt u deze opvatting?
Ik ken zijn analyses niet. Weerbaarheid is ongetwijfeld belangrijk, maar – dat leert Nietzsche – ook gevaarlijk. De Europese geschiedenis is volgens Nietzsche immers een grote nihilistische afweer tegen het nihilisme geweest. We zullen dus moeten nagaan of onze vormen van weerbaarheid niet zelf weer nihilistisch zijn!
Lees meer over drie betekenissen [PDF] van nihilisme.
Op 11 mei is Paul van Tongeren hoofdgast bij het radioprogramma van HUMAN OBA/Live.
Meer informatie?
Kijk eens op www.paulvantongeren.nl. Het boek Europese nihilisme: Friedrich Nietzsche over een dreiging die niemand schijnt te deren kunt u bestellen bij Bol.com.
Mediahypes, crises en populisme beïnvloeden ons vaak meer dan we willen. Kan morele veerkracht, of geestelijke weerbaarheid ons hiertegen beschermen? Op vrijdagavond 25 mei spreekt de Franse filosoof Pascal Bruckner in Utrecht over Europa, humanisme en weerbaarheid. ‘De beste manier om onafhankelijk te zijn is zoveel mogelijk afhankelijkheden te hebben.’