Europa, Humanisme en Mondiale Rechtvaardigheid

Vivienne Matthies – Boon is vooral geïnteresseerd in vragen over (on)rechtvaardigheid en existentiële kwetsbaarheid– en hoe dit ons zingevend vermogen in de wereld beïnvloedt (en soms kapot maakt).

Haar academische achtergrond is interdisciplinair. Ze heeft in politieke sociologie gewerkt (University of Surrey, VK), maar ook internationale betrekkingen (Rijksuniversiteit Groningen) en midden oosten studies (Universiteit van Amsterdam). Naast haar Socrates aanstelling, is ze werkzaam in de afdeling Ethiek en Politieke Filosofie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Haar belangrijkste filosofische wortels liggen echter in de Duitse traditie van kritische theorie, en daarnaast heeft ze altijd bijzonder veel interesse gehad in fenomenologie en existentialisme.

Vivienne vertelt:

“In mijn werk combineer ik daarom de inzichten van de Frankfurter Schule (over structureel sociaal, politiek en economisch onrecht) met filosofische inzichten over de existentiele impact van onrecht. Ik ben met name geïnteresseerd in hoe de levenswereld, en het “zijn in de wereld”, mogelijk verandert door de ervaring(en) van (traumatisch) onrecht. Hier kunnen we bijvoorbeeld denken aan hoe marteling, structurele armoede maar ook chronische ziekte (zoals Long Covid) iemands levenswereld op zijn kop zet: hoe het de relatie met ons zelf, met anderen, maar ook met ons vermogen om aan zingeving te doen kapot maakt. Ik ben daarom ook met name geïnteresseerd in hoe traumatische ervaringen het vermogen om te strijden voor rechtvaardigheid beinvloedt en vaak verhindert.

Mijn zojuist verschenen boek “Breaking Intersubjectivity: A Critical Theory of Counter-Revolutionary Trauma in Egypt” levert daarom niet alleen een filosofische kritiek op het begrip “PTSS” maar traceert ook hoe het leger trauma als politiek instrument heeft gebruikt. Aan de hand van 40 levensverhalen van Egyptische activisten, leg ik uit dat het Egyptische leger een meedogenloze en meervoudige traumatisering heeft toegepast op de Egyptische maatschappij om zo de revolutionaire leefwereld(en) voor goed de grond in te boren. Deze meervoudige traumatisering bestond uit complete politieke uitsluiting, meedogenloos fysiek geweld en verschrikkelijke economische armoede, waardoor gewone Egyptenaren en activisten het vermogen verloren om samen te komen, zich te verbinden, en een andere niet-dictatoriale wereld te scheppen. De door het leger toegepaste traumatisering betekende dat de levenswerelden van activisten zo doordrenkt werden van ellende, van dood, van bloed, en vooral van moedeloze hopeloosheid, dat het leger niet alleen de revolutionaire politiek als zodanig vernietigde, maar de mogelijkheid van revolutionaire politiek. Activisten bezweken in een moeras van gedemoraliseerde stilte.

Op dit moment, ben ik iets wat minder met Egypte bezig (hoewel me dat altijd wel bezig zal blijven houden), al bouwt mijn huidig onderzoek hier wel op voort. Mijn huidig onderzoek gaat namelijk over de traumatische ervaring van chronische ziekte, en met name ook de sociale, politieke en economische uitsluiting die daaruit resulteert. Binnen dit onderzoek combineer ik dus niet alleen het existentialisme met de fenomenologie van ziekte, maar ook, nogmaals, met de inzichten van de Frankfurter Schule. Ziekte, zo betoog ik, is niet alleen een medisch (en zeker niet een individueel) probleem, maar eerder een sociale, politieke en economische kwestie. Ik analyseer dit vooral door middel van een vergelijkende fenomenologische analyse van Long Covid ervaringen in Duitsland en Nederland. Tussen Nederland en Duitsland zijn er namelijk enorme verschillen in de medische aanpak van Long Covid patienten, wat de ervaringen van Long Covid sterk beinvloedt. Long Covid, en MECVS, is fenomenologisch relevant niet alleen omdat omdat patienten veelal de traumatische ervaring van “levende dood” beleven, maar ook omdat ze tegen sociale, politieke en medische miskenning (waaronder psychologisering) aanlopen. Niet alleen zijn patienten vaak niet in staat hier succesvol tegen te strijden door hun lichamelijk onvermogen, maar het versterkt ook de traumatische impact van hun ziekte. Dit is zeker het geval in de context van maatschappelijke “pandemische moeheid” en het gebrek van politieke wilskracht, waardoor de vervreemding die Long Covid patienten ervaren aanzienlijk versterkt wordt. Patienten hebben vaak het gevoel dat ze in een parallele wereld wonen; dat ze die niet meer onderdeel zijn van de maatschappij en dat ze zijn weggegooid of aan hun lot zijn overgelaten. Deze vervreemde machteloosheid legt niet alleen de validistische veronderstellingen bloot van het maatschappelijke en politieke bestel, maar ook van de humanistische filosofie zelf. Het roept te volgende belangrijke vragen op: Wanneer de mogelijkheid tot zelf manifestatie zo beschadigd is, wat doet dat met het begrip autonomie en met ons menselijk zelfbeeld? En wat zijn de gevolgen van fundamentele kwetsbaarheid op het idee van vrijheid? Welke rol speelt compassie en empathie in noties van rechtvaardigheid? Wat zijn de minimale voorwaarden voor zingeving? Maar ook, wat zijn de minimale voorwaarden voor zelf-manifestatie en wat doet dit met ideeen rondom (on)rechtvaardigheid? Hoe kunnen mensen strijden voor erkenning en (mondiale) rechtvaardigheid, als de capaciteit tot zelf manifestatie er niet is?

Dit zijn de soort vragen waar ik me binnen de leerstoel “Europa, Humanisme en Mondiale Rechtvaardigheid” mee bezig zal houden. Ik zie het als mijn taak om bij te dragen aan een kritisch humanisme waarin kwesties van sociale en politieke onrechtvaardigheid en de diepe existentiele ervaringen daarvan, serieus genomen worden. In mijn onderzoek gebruik ik graag een vergelijkend perspectief. Zo’n vergelijkende analyse kan buiten de grenzen van Europa kan treden (en dus westocentrische vooroordelen kan blootleggen) maar kan ook de analyse binnen Europa verdiepen”.

De pagina van Vivienne op de Radboud Universiteit

Publicaties

Vivienne Matthies-Boon (2022) Breaking Intersubjectivity: A Critical Theory of Counter-Revolutionary Trauma in Egypt,  Content: Rooted in Frankfurt School critical theory, this book thus urges us to rethink the concept of trauma: trauma should not be understood as impaired subjectivity but rather as broken intersubjectivity.  Volledige tekst