Een duivels dilemma met Kees Kraaijeveld

‘Van harte welkom. De fabriek draait door.’ Dat schrijft Kees Kraaijeveld wanneer ik hem mail of ons interview doorgaat en hoe en waar dan. Het is veelzeggend voor de rationele manier waarop Kraaijeveld naar de coronacrisis kijkt die voluit woedt op het moment van ons gesprek (23 maart) en heel het land heeft platgelegd.

Zo niet De Argumentenfabriek die Kraaijeveld, van huis uit psycholoog en filosoof, oprichtte samen met Frank Kalshoven in 2006. Op hun website schrijven ze dat hun fabriek het denkbedrijf is ‘voor heldere argumentatie, strategie en rekenwerk. Onze klanten, uit diverse sectoren, nemen gefundeerde strategische beslissingen doordat wij hun denk- en rekenwerk in goede banen leiden. We brengen wijdlopige discussies terug tot de kern, en dragen met onze diensten bij aan een weloverwogen besluitvorming.’

Op het kantoor van De Argumentenfabriek is het stil, de gangen en kamers zijn leeg, op een handjevol mensen na. De rest werkt thuis. Ik ben hier om met Kraaijeveld te praten over de denktank ‘Nationaal Actieplan Mentale Vooruitgang’ die hij heeft opgezet, samen met GGZ-bestuurder Joep Verbugt. Maar het gesprek komt telkens weer op de coronacrisis. ‘Die heeft alles op scherp gezet’, zegt hij, terwijl hij anderhalve meter verder aan tafel plaatsneemt. ‘Ook ons nadenken over mentale weerbaarheid.’

Met een aantal mensen uit verschillende bedrijven, kennisinstellingen, verzekeraars, universiteiten, zorginstellingen, buigt de denktank zich over de vraag: hoe het in vredesnaam mogelijk is dat in een rijk en welvarend land als het onze er zoveel mensen zijn met een angststoornis (1,1 miljoen), die antidepressiva slikken (800.000) en dat het aantal zelfmoorden onder jongeren schrikbarend is toegenomen en zelfs doodsoorzaak nummer één is geworden. Natuurlijk, benadrukt Kraaijeveld, door de huidige crisis kan alles anders worden, maar mensen hebben in ons tijdsgewricht veel last van werkstress, prestatiestress, consumptiedruk, het gevoel van keeping up with the Joneses. Kraaijeveld: ‘Met andere woorden: de druk mee moeten doen aan de ratrace, to live life to the max, is groot.’

Ook de cijfers van Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) laten dit duivelse dilemma zien: enerzijds geven wij Nederlanders een hoog gelukscijfer aan ons leven, anderzijds is er een groeiend aantal mensen dat zich mentaal niet prettig voelt. ‘Met name in de lage inkomensgroepen. Deze mensen hebben echte zorgen als onzekere banen en schulden. Verwonderlijker is dat ook rijke mensen aangeven dat ze zich mentaal niet geweldig voelen, dat ze depressief of angstig of burn-out zijn.’

Het SCP vraagt daarnaast naar wat mensen het meest zorgen baart. ‘Al tien jaar staat met stip op één de manier waarop we samenleven. Mensen maken zich druk over de korte lontjes en de verruwing in onze omgangsvormen. Gelukkig zien we in deze crisis ook hoe saamhorig we zijn. De mentale weerbaarheid van Nederland lijkt groter dan we dachten. Kijk maar naar al die initiatieven om een beetje naar elkaar om te kijken, de vele vrijwilligers die zich melden, de hardwerkende zorgprofessionals en onze dankbaarheid voor hen. Dat is mooi. Maar de korte lontjes zijn er ook nog steeds – denk aan sommige politici of aan de agressie op de social media.’

Die woede wordt opgewekt en gevoed door angst, denkt Kraaijeveld. ‘Angst en onzekerheid. Ook doorgaans rationele, intelligente mensen zijn nu doodsbang. Sam Harris is een mooi voorbeeld. Harris is een Amerikaanse filosoof die boeken schrijft en podcasts maakt en die bekend staat om zijn rationele, atheïstische, hoogstaande moraal. Hij is een meditatiegoeroe, hij predikt sereniteit en een boeddhistische basishouding. Maar die distantie is hij helemaal kwijt. Nu is hij alleen nog maar schijtbang: bang voor zichzelf, zijn familie, zijn land.’

Kun je je als mens weerbaar maken tegen angstgevoelens? ‘Je kunt oefenen in stoïcisme’, zegt Kraaijeveld. ‘De stoïcijnen zijn al langer terug van weg geweest. Als denkoefening hebben ze de negatieve visualisatie, de premeditatio malorum. Zeg maar oefenen op ellende. Je legt je dochtertje in bed, je geeft haar een kus, en dan denk je daar heel bewust bij: misschien is het de laatste keer dat ik haar een nachtzoen kan geven. Wanneer je haar uitzwaait als ze naar school fietst, denk je: misschien is het de laatste keer, want ze zou zomaar onder een vrachtwagen kunnen komen. Dat soort dingen proberen de meeste mensen juist niet te denken, maar de stoïcijnen adviseren het tegenovergestelde: denk daar wél aan, want dan ben je alvast wat geoefend als het noodlot toeslaat. En dat noodlot slaat toe vroeg of laat – in ieder mensenleven maak je momenten van verlies, ziekte en sterven mee. Eerst die van je naasten, en uiteindelijk ben je zelf aan de beurt.’ Het zou interessant zijn, zegt Kraaijeveld, om wetenschappelijk te onderzoeken of de premeditatio malorum, een claim die 2500 jaar oud is, écht werkt. ‘Zijn mensen die deze denkoefening toepassen beter bestand tegen tegenslag en ellende? Is hun mentale weerbaarheid groter? Dat is immers de belofte.’

Wat Kraaijeveld is opgevallen: als iemand een burn-out heeft, wordt hij naar een coach of psycholoog verwezen of kan hij een bibliotheek vol zelfhulpboeken gaan lezen. ‘Kortom, de last wordt bij hemzelf neergelegd. Hij moet leren met de stress om te gaan. Maar daarmee sluit je de ogen voor het feit dat mensen sociale wezens zijn en dat het vooral de maatschappij is die ervoor zorgt dat we soms mentaal uitgeput raken. Een burn-out of depressie is niet alleen een individueel probleem, maar ook een probleem van de samenleving: die maakt mensen blijkbaar ziek. We streven te veel doelen na die niet samengaan met mentaal welbevinden.

Daarnaast hebben we afscheid genomen van de kerk. Daar kun je van vinden wat je wilt, maar het is zonneklaar dat de kerk een taak had in de geestelijke verzorging, in zingeving, in het aanreiken van rituelen waardoor je kon omgaan met verlies en met dood. Er is nog niets daarvoor in de plaats gekomen.’

De denktank Mentale Vooruitgang wil niet alleen nadenken over hoe mensen op persoonlijk niveau mentaal weerbaarder kunnen worden, maar vooral in samenhang met de ‘schillen’ eromheen – gezin en vrienden, organisaties als het werk en de sportclub, de maatschappij. ‘Hier op De Argumentenfabriek denken we veel na over de toekomst van bijvoorbeeld de woningmarkt, de arbeidsmarkt, de energievoorziening. De economische, politieke, ecologische, technologische vooruitzichten kunnen we goed voorspellen. Maar als je aan mensen vraagt: hoe zijn we er straks mentaal aan toe, dan komen ze vaak niet verder dan wat vage yogabeelden.’

Terwijl mentale kracht heel concreet zichtbaar is, als je erop let. Een groot deel van de persoonlijke mentale kracht zit in emotionele en gedragspatronen, in de ideeën en waarden die je (onbewust) koestert. Die kun je voor een mens, maar ook voor organisaties in kaart brengen, zegt Kraaijeveld. Een voorbeeld? ‘Voor mijn werk kom ik op verschillende basisscholen. Zodra je binnenkomt merk je het verschil. Bij de ene school is het een chaotische puinbak. Bij de andere school is er rust en overzicht. Beide scholen hebben dezelfde populatie en hetzelfde budget. Wel hebben ze een ander team en een andere schoolleiding – het verschil heeft dus alles te maken met de organisatiecultuur.’

De vraag is dan: hoe implementeer je die rust en overzicht in de puinbakschool? Je kunt moeilijk de mensen klonen. Door het gedrag en de normen en waarden, kortom de cultuur van beide scholen te bestuderen en in kaart te brengen. ‘Een jonge docente, vers van de pabo, vond dat het in haar klas niet lekker liep, dat ze slecht contact had met haar leerlingen. Een collega had een doodsimpele tip voor haar: ga aan het begin van de dag in de deuropening staan, geef elke leerling een hand en kijk hem of haar aan. Zo maak je contact en voelt iedereen zich gezien. Dat leverde al een wereld van verschil op. Voor haar was dat een enorme doorbraak, niet alleen werd met deze gedragsregel haar eigen mentale weerbaarheid vergroot, maar ook die van de kinderen. Die snappen op het moment dat de juf hen in de ogen kijkt: we zijn nu binnen en hier gelden andere regels dan buiten.’

Cultuurregels moeten duidelijk en eenduidig zijn, en door de hele organisatie gedragen. Maar in tijden van crisis wordt alles vloeibaar. Wat je zag in de eerste weken van de corona-uitbraak, zegt Kraaiijeveld, was dat onze regering een appèl deed op ons gezonde verstand. ‘Sommige regels waren daardoor niet heel dwingend of eenduidig. Mensen hadden daar moeite mee, waardoor de regels steeds strakker werden. In crisistijd ben je de hele tijd bezig om uit te vogelen wat nu verstandig is en de regels aan het bijstellen. Het is ook hartstikke moeilijk om te zeggen wat wijsheid is. We kijken nu enkel naar de volksgezondheid en naar de capaciteit van de ziekenhuizen. Wat de andere gevolgen zijn van een tamelijk strenge lockdown zien we later wel weer. Maar ik voorspel je: die andere gevolgen zijn veel ingrijpender dan de coronacrisis zelf. Een economische recessie heeft werkloosheid en armoede tot gevolg, en dat heeft weer zijn weerslag op de volksgezondheid en de mentale veerkracht van mensen. Dat de ziekenhuizen nu dichtgaan voor andere zieken vind ik ook te ver gaan. Over een paar maanden, als alles weer opstart, staan die mensen in de rij en krijg je megalange wachtlijsten, met alle gezondheidsrisico’s van dien. En dat de verzorgingshuizen dichtgegooid worden voor bezoek snap ik uit gezondheidsperspectief, maar sociaal gezien niet. Al die ouderen zitten daar nu moederziel alleen. Ik ga liever geknuffeld misschien eerder dood dan dat ik nog een paar maanden langer leef in mijn dooie eentje.’

Maar wat had hij dan anders gedaan? ‘Dat is een ontzettend moeilijke vraag. Mijn basisgevoel: er is te stringent opgetreden. Met onvoldoende oog voor de consequenties ervan. Niet alleen economisch, maar ook sociaal en mentaal.’ Zo’n crisis als deze maakt nederig, zegt Kraaijeveld. ‘Het is een belangrijke les voor ons allemaal. Er zijn dingen waar we geen controle over hebben maar die wel een enorme impact op ons leven hebben.’ Heeft de crisis volgens hem ook mooie kanten? ‘Wat ik mooi vind: opeens wordt duidelijk wat voor veranderkracht er in mensen schuilt. Dat is echt ongelooflijk. Neem nou home schooling; voor al die thuiszitters kwam dat nooit goed van de grond. Maar nu het moest, hadden alle kinderen binnen een paar dagen thuisonderwijs. Laten we hopen dat die flexibiliteit blijft. En als we blijkbaar dan toch over zoveel veranderkracht beschikken: laten we als doel stellen niet alleen economisch sterker uit deze crisis te komen, maar ook te winnen aan mentale kracht en sociale kwaliteiten. Dan is deze crisis toch ergens goed voor.’