Op dinsdag 17 december 2019 is Gastvrijheid ons gespreksonderwerp in de serie “Passage gesprekken” van het Humanistisch verbond. Wij nodigen u gaarne uit om gezamenlijk te verkennen wat gastvrijheid voor u betekent.
Gastvrijheid algemeen begrip
Gastvrijheid is geen onomstreden (gast-) recht en zeker in onze tijd van volksverhuizingen zijn de meningen hierover nogal verdeeld. Dat het vermeende recht op of de veronderstelde plicht tot gastvrijheid en de sociale onrust die deze tegensteliing veroorzaakt van alle tijd is, wordt geïllustreerd door de volgende stellingname van Immanuel Kant (1724-1804) in “Zum ewigen Frieden, ein philosofischer Entwurf (1795)” :
“Gastvrijheid is het recht van de vreemdeling om niet vijandelijk te worden ontvangen in het land van de ander. Het is niet het recht om er permanent te verblijven, maar een bezoekersrecht, dat alle mensen toekomt, het recht om gezelschap aan te bieden;
dit op grond van het recht van het gemeenschappelijke bezit van de oppervlakte van de aardbol, een oppervlakte die niet oneindig is. En dit betekent dat we elkaar moeten zullen dulden.”
De woordkeuze van Kant geeft al weer dat gastvrijheid niet per sé als een vriendendienst hoeft te worden opgevat. Het betreft hier een vreemdeling , met mogelijk minder goede bedoelingen, die verzoekt om een tijdelijk verblijf dat hier omschreven wordt als een “bezoekersrecht”. Dit “recht” baseert Kant op het gemeenschappelijk bezit van het aardoppervlak. Dat dit weer in tegenstelling is met Landrecht, Staatsrecht en/of Volkenrecht geeft al aan dat deze uitspraak eerder zijn grond vond in humanistische opvattingen dan op de legitieme aanspraken van volkeren op een specifiek land.
Vanuit christelijk oogpunt behoort gastvrijheid tot één van de kwaliteiten van de Liefde (Paulus in o.a. 1 Timotheus 3:2) Beide standpunten, zowel het humanistische als het religieuse zijn niet gebaseerd op nationale wetgeving maar eerder op internationale verdragen zoals de UVRVM ( o.a artikel 13 en 14 Universele Verklaring Rechten van de Mens).
Gastvrijheid en “vijandschap”
Gastvrijheid heeft met verovering te maken. Of is het precies het tegenovergestelde?
Antwoord: beide. De etymologie van het Engelse woord hospitality (of het Franse hospitalité) verraadt onmiddellijk de dubbele betekenis die het woord met zich meebrengt. Het Engelse ‘host’ kent vanuit de Latijnse oorsprong dezelfde stam als het Engelse ‘hostile’. Is het niet opmerkelijk dat gastvrijheid en vijandschap uit dezelfde stam voortkomen?
Een halve eeuw voor onze jaartelling verbaast Cicero zich over deze double bind: “Ik zie dat degene die we een vechtende vijand zouden noemen een ‘gast’ (hostis) heet. Het afschrikwekkende van de feiten wordt dus verzacht met deze uitdrukking. Voor onze voorvaderen betekende ‘vijand’ (hostis) wat we nu aanduiden als ‘vreemdeling’ ” (Cicero “De Officiis” – Over Plichten).
Deze etymologie is veelbetekenend. De Latijnse term ‘hostis’ beslaat het gehele betekenisveld van ‘vijand’ en ‘vreemdeling’ tot aan ‘gast’. Vijandschap is dus beslist geen gecorrumpeerde afgeleide van een vermeende oorspronkelijke openheid naar de ander.
Gastvrijheid en “vriendschap”
Gastvrijheid en kosmopolitische samenleving
Voor Jacques Derrida (1930-2004), voor wie gastvrijheid een centraal thema in zijn latere werk is, betekent gastvrijheid de ethiek van de kosmopolitische samenleving.
Gastvrijheid en politiek
Naast de ethiek van gastvrijheid, die we op persoonlijk niveau kennen en die idealiter de grondslag zou zijn voor de moderne vercommercialiseerde gastvrijheid (al is dat lang niet altijd het geval), is er een fundamenteel recht op politieke gastvrijheid. De traditie gaat terug naar de villes-refuges van het oude Israel (beschreven door de Frans-joodse denker Emmanuel Levinas, niet toevallig de filosoof van ‘de ander’), waar bannelingen ondanks hun ballingschap hun toevlucht kunnen nemen.
Gastvrijheid en (neo-) koloniale consequenties
In de de context van het moderne post-kolonialistische Europa heet dit ‘vluchtelingenbeleid’ op basis van humaniteit. Maar hoe gastvrij is het huidige vluchtelingenbeleid? In navolging van Kant stellen denkers van onze tijd, zoals Derrida of Bauman, de vraag hoe Europa deze ethiek van gastvrijheid kan herwinnen. In plaats van de strategieën van de angst, zoals het neo-fascisme of zich op ‘identiteit’ blindstarend conservatisme en de toenemende drang om van Europa een veilig fort de maken, zou Europa de ultieme consequentie van de oude kolonisatie, te weten gastvrijheid, moeten cultiveren.
Gastvrijheid en economische noodzaak
Dat impliceert niet alleen een ander gedrag van multinationals of een andere houding van de toerist en de touroperator, het betekent ook een kritische reflectie op de economische immigrant (de voormalige ‘gastarbeider’) en een gastvrij beleid waarin het gaat om mensen die geen kant meer opkunnen, de vluchtelingen en asielzoekers die alleen al door hun bestaan een beroep op Europa doen om de grenzen niet te sluiten maar te openen. En we weten dat onze gast heus niet onze vriend hoeft te zijn of te worden.
Tot slot
In Kant’s citaat zien we dat de ander het recht heeft op een niet vijandige ontvangst. Dat impliceert dat er reden is om over vijandschap te spreken. En het is waar: de gast is niet mijn vriend. Hij is vreemdeling, de ander.
Dat we de “vijand” desondanks gastvrij ontvangen leert niet alleen het Nieuwe Testament (het opmerkelijke gebod uw vijanden lief te hebben) maar herkennen we ook in het moderne idee van krijgsgevangenschap, dat is gebaseerd op fundamentele rechten die vijanden als zijnde mensen hebben
Waar het in het humanisme echter om gaat, is dat ik de ander, ondanks zijn andersheid en ondanks het feit dat ik zijn taal niet versta en ik zijn gewoonten niet begrijp, erken als een volwaardig menselijk wezen en daarom respecteer en gastvrijheid betoon indien de ander in nood is.
Vragen:.
1. Hoe ziet u gastrecht in relatie tot gastvrijheid?
2. Vindt u gastvrijheid belangrijk en waarom?
3. Hoe verhoudt zich volgens u gastvrijheid ten opzichte van “eigen volk eerst!”?
Bronnen:
• http://ruudwelten.blogspot.nl
• Jacques Derrida -”Adieu a Emmanuel Levinas”- 1997
• Jacques Derrida – Över Gastvrijheid”
• Cicero “De Officiis” – Over Plichten
• Bijbel : Paulus in o.a. 1 Timotheus 3:2
• Bijbel : Jezus in o.a. Mattheus 5:43
• Universele Verklaring Rechten van de Mens
• Immanuel Kant – “Zum ewigen Frieden, ein philosofischer Entwurf (1795)” :
Eerder verschenen in 2018 in de serie Passage gesprekken:
01/2018 – Passie