‘Zonder conflict bestaat er geen echte democratie’
Filosoof Anya Topolski is universitair hoofddocent ethiek en politieke filosofie aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Ze onderzoekt hoe macht en uitsluiting de samenleving beïnvloeden. Volgens haar missen we in Nederland een cruciaal element van democratie: het vermogen om moeilijke gesprekken aan te gaan en het ongemak te omarmen dat daarbij hoort.
‘Democratie gaat over het proces van met elkaar in gesprek blijven, ook als je het niet eens bent. In de politieke filosofie heet dat ‘agonisme’: een conflict zonder geweld. Je ziet de ander als tegenstander, niet als vijand – omdat het doel niet is te winnen, maar te begrijpen. In Nederland is dat lastig, want alles moet vooral gezellig blijven. Daardoor blijven veel dingen ongezegd – en krijg je geen echte discussie.’
De illusie van neutraliteit
‘Nederlanders willen zo graag geloven dat ze tolerant, progressief, antiracistisch en feministisch zijn. Maar dat zelfbeeld maakt kritisch zelfonderzoek lastig. Wanneer iemand daar vragen bij stelt, zoals bij Zwarte Piet, reageren veel mensen defensief, in plaats van nieuwsgierig te worden en zichzelf vragen te stellen. Die nieuwsgierigheid en openheid ontbreekt vaak.’
‘Het beroemde polderen is daarbij een soort window dressing: een compromis om de status quo te behouden. Ook de roep om neutraliteit is misleidend: ieder mens heeft een positie, gevormd door ervaringen, waarden en emoties. Neutraliteit bestaat niet. Onverschillig zijn is bovendien een geprivilegieerde keuze. Zoals met Gaza: er is een genocide gaande. Blijf je neutraal, dan kies je in feite voor het onrecht.’
' Wie denkt zich buiten de politiek te kunnen houden, vergeet de eigen privileges. '
Waarom liberalisme geen democratie is
‘Een van de grootste misvattingen over democratie is dat het goed samengaat met liberalisme. Liberalisme reduceert mensen tot individuele burgers. Daarmee beschermt het de macht en privileges van sommigen en sluit het iedereen uit die niet aan een bepaald beeld van ‘burgerschap’ voldoet. En zodra er mensen uitgesloten worden, kan je niet meer spreken van een democratische samenleving.’
‘Voor mij zijn gelijkheid en participatie basiswaarden. Belangrijk is dat we met elkaar bespreken wat die waarden betekenen. Dat gesprek moet open en inclusief zijn, met mensen aan tafel. Een democratie is diversiteit van mensen, meningen en mogelijkheden. Een samenleving die streeft naar homogeniteit zal nooit echt een gezonde democratie zijn.’
Van individualisme naar verbondenheid
‘Het gevaar van liberale democratieën is dat ze te individualistisch zijn: mensen voelen zich niet verbonden met elkaar, raken eenzaam en haken af. Bij de Rode Lijn-demonstraties in Den Haag waren er veel mensen die voor het eerst de straat op gingen. Zij ervoeren daar het tegenovergestelde: ik hoor ergens bij, ik ben niet machteloos. Samen iets doen is de lijm die mensen verbindt.’
‘Wie denkt zich buiten de politiek te kunnen houden, vergeet de eigen privileges. Pas als je zelf geraakt wordt, zie je dat politiek noodzakelijk is. Hannah Arendt zei dat politiek tot de menselijke conditie behoort; net zo belangrijk als eten, slapen of een huis hebben.’
Alternatieven voor verticale macht
‘Daarom zie ik meer in directe vormen van democratie, waarin mensen samenkomen om het debat te voeren. Dat is een horizontale manier van beslissen, waar iedereen kan participeren. Daartegenover staan verticale structuren waarin we vooral toeschouwers zijn en onze stem slechts eens in de zoveel jaar telt. Die zijn makkelijker te controleren, maar staan ver af van de mensen. Wij leven nu in een tijd van fascisme, mogelijk gemaakt door liberale ‘neutraliteit’: een politiek gedreven door angst en verticaal management van de samenleving.
‘Ik heb veel interesse in anarchisme. Daarmee bedoel ik gemeenschappen die zich verzetten tegen verticale of autoritaire structuren. Voorbeelden zijn de anarchistische gemeenschappen in Spanje tijdens de burgeroorlog, de oorspronkelijke kibboetsen in Israël, waar Palestijnen en antizionistische Joden samenleefden en bewegingen zoals Occupy en de studentenprotesten. Deze kleinschalige anarchistische gemeenschappen vragen intensieve organisatie, maar laten zien dat het mogelijk is om samen een werkende gemeenschap te vormen.’
Van polarisatie naar dialoog
‘Mensen zeggen vaak: er is veel polarisatie. Maar polarisatie is niet per se slecht; het betekent dat dingen politiek worden. En dat is nu belangrijker dan ooit, want anders winnen de fascisten. Het probleem ontstaat als het bij die polarisatie blijft, zonder dat er een echte discussie plaatsvindt over het waarom van de verschillende meningen.’
‘Wat ik zo mooi vind aan zulke uitwisselingen is dat ze je zekerheden door elkaar schudden en je aan het twijfelen brengen. Veel Nederlanders vinden dat ongemakkelijk en schieten meteen in de verdediging, terwijl dit in andere culturen heel normaal is.’
‘Die discussies kunnen overal plaatsvinden, maar vaak is het nog het lastigst aan de keukentafel, met familie of vrienden. Daar is de druk om het gezellig te houden het grootst. Toch ligt juist daar de kern: moeilijke gesprekken voeren, ook als het ongemakkelijk wordt.’
' Voor mij is dat de kern van democratie: elkaar blijven zien als mensen. '
Democratie vraagt moed en nieuwsgierigheid
‘Om de democratie te versterken moeten mensen betrokken durven zijn. Soms moet je risico’s nemen, misschien zelfs voor je baan. Je moet bereid zijn uit je comfortzone te stappen en nieuwsgierig te blijven, juist naar mensen die heel anders denken. Vaak ontdek je dan dat er toch gedeelde basiswaarden zijn, al willen mensen die misschien op een andere manier vormgeven.’
‘”Ondanks alles geloof ik nog steeds in de innerlijke goedheid van de mens”, zei Anne Frank. Dat geloof draag ik ook. Voor mij is dat de kern van democratie: de ruimte scheppen waarin we, ondanks angst en verschillen, elkaar blijven zien als mensen.’
Spoedcursus Democratie
Wereldwijd staat democratie onder druk: rechten worden ingeperkt, macht concentreert zich en groepen worden buitengesloten. Laten we dit zomaar gebeuren? Nee! Kies voor échte democratie. Doe de spoedcursus.
Deze spoedcursus is een wake-up call én een toolkit: hoe hou je je volksvertegenwoordigers scherp en wat kan jij doen voor meer democratie?
