‘We zijn vergeten dat de staat van ons is, niet tegenover ons staat’
Staat de democratie nog overeind als de verbinding tussen burgers en politiek steeds dunner wordt? Filosoof, cabaretier en schrijver Tim Fransen (tevens lid van het Humanistisch Verbond) maakt zich daar zorgen over. Volgens hem is politiek verworden tot iets wat we uitbesteden aan beroepsbestuurders, terwijl het ooit juist draaide om wat we met elkaar delen.
‘We zijn vergeten dat de staat van ons is, niet tegenover ons staat. Democratie vraagt om betrokkenheid, om het ontdekken van wat we gezamenlijk de moeite waard vinden. Zonder dat besef verschraalt niet alleen de politiek, maar ook onze samenleving.’
Praten over wat ons bindt
‘Een gezonde democratie vraagt om een voortdurend gesprek over dat gemeenschappelijke. Over wat ons bindt, over waarden, over het morele fundament van samenleven. Dat is geen comfortabel gesprek – vaak is het juist ongemakkelijk, soms zelfs pijnlijk. Maar zonder dat gesprek verliest democratie haar hartslag. Dan wordt het teruggebracht tot één keer in de zoveel tijd een hokje rood kleuren, en daarna lijdzaam afwachten wat ‘de politiek’ ermee gaat doen.’
‘Ik geloof dat daar het grote verlies schuilt: dat we politiek zijn gaan ervaren als iets wat tegenover ons staat, in plaats van iets wat uit ons voortkomt. Laatst zat ik met mijn vriendin in de auto toen een tegenligger met zijn lichten seinde – een waarschuwing dat er verderop een politiecontrole stond. Zo’n klein gebaar zegt veel: we waarschuwen elkaar voor ‘de overheid’, alsof die onze vijand is. Terwijl die snelheidscontrole er uiteindelijk is in het belang van ons allemaal, omdat we democratisch hebben bepaald dat we beter af zijn met een paar verkeersregels. We zijn vergeten dat de staat van ons en voor ons is, niet tegenover ons staat. Dat besef moeten we terugwinnen – niet alleen met woorden, maar met daden, met betrokkenheid, met het herontdekken van wat we als samenleving willen delen.’
‘Je ziet het ook in hoe er tegenwoordig over de rechtsstaat wordt gesproken. Kijk naar partijen die openlijk zeggen dat ze uitspraken van het Europees Hof niet accepteren. Of politici die de spelregels ter discussie stellen zodra ze hen niet goed uitkomen. Dat ondermijnt het fundament waarop we allemaal steunen. We doen vaak alsof de democratische rechtsstaat vanzelf blijft bestaan, omdat er ‘checks and balances’ zijn. Maar die waarborgen leven alleen bij de gratie van mensen die zich er verantwoordelijk voor voelen. De ultieme garantie voor een democratie is niet een document of een systeem, maar de demos zelf – het democratisch ethos van burgers die zich erom bekommeren.’
' Een gezonde democratie vraagt om een voortdurend gesprek over dat gemeenschappelijke. '
Gedateerd systeem
‘Wat ik wel wil benadrukken is dat dit niet alleen een somber verhaal is. Want er zíjn mensen die zich nog inzetten, die de waarde van dat systeem wél voelen. Alleen merk ik dat ze vaak in de verdediging zitten, alsof ze een reliek uit een ver verleden beschermen. Terwijl ik denk: als je werkelijk democraat bent, moet je ook durven vernieuwen. De democratie die we kennen is grotendeels ontstaan in de tijd van paard en wagen. Sinds vrouwen in 1919 kiesrecht kregen is er wezenlijk niets veranderd aan de manier waarop we onze stem uitbrengen of vertegenwoordiging organiseren. Terwijl de samenleving, technologie en communicatie totaal zijn getransformeerd. Deze tijd schreeuwt om democratische innovaties.’
‘Daarom geloof ik veel meer in vormen van directe betrokkenheid, zoals een burgerberaad. Een plek waar mensen niet worden gedreven door partijbelangen of herverkiezing, maar samen zoeken naar wat goed is voor het geheel. Zoiets kan zó transformatief zijn. Ik ken mensen die aan zo’n burgerberaad hebben meegedaan en die vertelden hoe het hun gevoel van machteloosheid veranderde. Van ‘ik kan er toch niets aan doen’ naar het besef: ik kan iets bijdragen. Op die manier kunnen burgers hun democratisch zelfvertrouwen cultiveren, misschien zelfs hun liefde voor democratie.’
‘Dat is precies wat nu ontbreekt. We zijn politiek gaan beleven als consument of als kiezer: iemand die zijn hokje rood kleurt, zijn belangen afvinkt, en zich vervolgens weer terugtrekt. Democratie vraagt om iets groter: dat we ons bekommeren om the common good, om het gemeenschappelijke goede. Een van die dingen is hopelijk de democratie zelf. Als we democratie alleen maar zien als een raamwerk waarbinnen we onze individuele belangen verdedigen, dan delft uiteindelijk ook de democratie zelf het onderspit.
' We zijn politiek gaan beleven als consument of als kiezer: iemand die zijn hokje rood kleurt, zijn belangen afvinkt, en zich vervolgens weer terugtrekt. '
Niks is perfect
‘Natuurlijk is ook een burgerberaad geen perfect instrument. Overal waar mensen aan te pas komen gaan er dingen mis; we ontkomen niet aan het menselijk tekort. Zoals de Duitse filosoof Immanuel Kant al zei: uit het kromme hout der mensheid is nog nooit iets rechts getimmerd. Maar de vraag is niet of het perfect is, de vraag is: is het beter dan wat we nu hebben? En daarop zou ik volmondig ‘ja’ zeggen. Want wat we nu zien is een democratie die in vorm nog overeind staat, maar in geest uitgehold raakt.’
‘We hebben flinke herstelwerkzaamheden te doen – aan het fundament van ons democratisch ethos. En dat begint bij onderwijs, bij opvoeding, bij het herontdekken dat democratie geen vanzelfsprekendheid is, maar iets kwetsbaars dat zorg en toewijding vraagt. Ik bedoel, ik kon na zes jaar gymnasium niet eens uitleggen wat een liberale democratie eigenlijk precies is, laat staan wat mijn eigen rol daarin kon zijn. Dat is veelzeggend. Als we begrijpen hoe kwetsbaar democratie is, kunnen we haar hopelijk ook meer leren liefhebben.’
Oefenen
‘Ik pleit ervoor dat we weer leren wat het betekent om burger te zijn. Niet alleen door theorie, maar door oefening: in de buurt, in een vereniging, in een coöperatie, in kleine gemeenschappen waar mensen samen besluiten nemen. Daar leer je democratische vaardigheden – luisteren, redeneren, vragen stellen, verschillen overbruggen – vaardigheden die we collectief verleerd lijken te zijn. Een goede kijktip is de NPO-docu Zonder ons, geen wij.’
‘Zoek in je eigen omgeving naar iets wat groter is dan jijzelf. Sluit je aan bij een initiatief dat iets toevoegt aan het gemeenschappelijke – of dat nu een voedselcoöperatie is, een buurtproject of een groep die bomen plant. Daar, in die concrete daden van samenwerking, herleeft het besef van gemeenschap. Want zonder dat besef, zonder die wederzijdse betrokkenheid, verschraalt niet alleen onze politiek, maar ook onze samenleving. Democratie leeft niet van verkiezingen alleen. Ze leeft van mensen die elkaar blijven zien als medeburgers, niet als tegenstanders. En precies dat is wat we opnieuw moeten leren: dat wijzelf de democratie zijn.’
Spoedcursus Democratie
Wereldwijd staat democratie onder druk: rechten worden ingeperkt, macht concentreert zich en groepen worden buitengesloten. Laten we dit zomaar gebeuren? Nee! Kies voor échte democratie. Doe de spoedcursus.
Deze spoedcursus is een wake-up call én een toolkit: hoe hou je je volksvertegenwoordigers scherp en wat kan jij doen voor meer democratie?
