‘Partijen houden elkaar vast in blokkades’
De democratie in Nederland staat onder druk, volgens historicus en emeritus-hoogleraar Remieg Aerts. Hij ziet in rap tempo het probleemoplossend vermogen van de politiek afnemen en het vertrouwen in instituties eroderen. ‘Het vermogen om in cruciale situaties knopen door te hakken is essentieel. En dat is precies wat nu ontbreekt, terwijl er meerdere grote dossiers liggen die om doortastend handelen vragen.’
‘Staat de democratie in Nederland onder druk? Ja, en het grootste probleem is het gebrek aan oplossend vermogen van de politiek. In Nederland hechten we er sterk aan om met elkaar in gesprek te blijven, maar vaak ontbreekt de focus op resultaat. Daarnaast leiden gefragmenteerde verkiezingsuitslagen tot moeizame coalities, waardoor regeringen steeds korter standhouden en demissionaire periodes langer duren. Partijen houden elkaar vast in blokkades – dat tast de effectiviteit van beleid aan, maar ook het vertrouwen van burgers in de politiek.’
‘Daar bovenop komt dat sommige politici zelf twijfel zaaien over de legitimiteit van het bestel. Ze beroepen zich op de fictie dat een electorale meerderheid gelijkstaat aan de volkswil, terwijl regeringen in werkelijkheid zelden op meer dan dertig procent van het electoraat steunen. Tegelijk worden vitale instituties – parlement, rechtspraak, wetenschap, journalistiek – systematisch verdacht gemaakt. Jaar na jaar klinkt het dat het parlement een nep-parlement zou zijn, dat we te maken hebben met ongekozen bureaucraten of dat de rechtsstaat een deep state vormt die de ‘echte’ democratie tegenwerkt. Zulke kwaadaardige ficties hebben onvermijdelijk effect. Ze tasten het vertrouwen aan in precies die instituties die onmisbaar zijn: niet alleen voor betrouwbare informatievoorziening, maar ook als noodzakelijke tegenkracht – een essentieel element van een gezonde democratie.’
Welke waarden zouden centraal moeten staan in een democratie?
‘Inmiddels vertrouwt zo’n veertig procent van de bevolking zulke instituties niet meer en staat een aanzienlijk deel open voor autoritaire oplossingen. Dat knaagt aan de fundamenten van onze democratie. Daarom moeten we terug naar de kern: snappen dat democratie is geen eenheidsstem is maar draait om het vreedzaam beheren van diversiteit en belangentegenstellingen. Het is niet alleen een systeem van bestuur, met scheiding van machten en ruimte voor kritiek, maar ook een ethos: een mentaliteit van erkenning en gelijkwaardigheid. Moderne democratie gaat niet over één wil van het volk, maar juist over het managen van verschil.’
‘Als we kijken naar de waarden die echt centraal zouden moeten staan in een democratie, dan gaat het allereerst om erkenning van die pluriformiteit. Onze samenleving is divers en complex en dat zal alleen maar toenemen. Ιedereen wil gerespecteerd worden in zijn belangen en omgeving, en democratie is het stelsel dat dit mogelijk maakt. De meeste mensen denken bij democratie vooral aan vrijheid en rechten: je mag je mening geven, je leven inrichten zoals je wilt, en besluiten worden bij meerderheid genomen. Dat klopt, maar zodra je die elementen verabsoluteert – je rechten opeist zonder die van anderen te erkennen, of een electorale meerderheid als absoluut gelijk beschouwt – wordt democratie gereduceerd tot consumentistisch denken. Politiek wordt dan een product dat moet ‘leveren’. Die mentaliteit is de afgelopen decennia versterkt doordat de overheid zich evengoed is gaan presenteren als een serviceverlenend bedrijf en burgers zich meer en meer als klanten zijn gaan gedragen, inclusief de verwachtingen die zij erop nahouden.’
' Wat mensen aan democratie verliezen merken ze vaak pas wanneer het te laat is. '
Niet perfect, wel goed werkend
‘Onze democratie is een langzaam gegroeid en deels hybride stelsel; in 1848 is Nederland niet eens als democratie begonnen maar expliciet als rechtsstaat. Onze democratie is niet perfect, maar functioneert wel degelijk voortreffelijk: Nederland staat steevast in de top tien van de best werkende democratieën ter wereld. Dat hebben vele generaties samen opgebouwd. Daar mag je respect voor hebben, ook wanneer je verbeteringen zoekt. Maar in zekere zin zijn we verwend geweest. Zolang je alles hebt, stel je geen vragen. Pas wanneer je dreigt te verliezen wat vanzelfsprekend leek, ontstaat bewustzijn.’
‘In de afgelopen vijftien jaar hebben we veel gewonnen op het gebied van vrijheid en rechten, zeker ook voor specifieke groepen. Maar tegelijkertijd zie je dat elke vooruitgang tegenbewegingen oproept. Dat is overigens niet nieuw. In de jaren zestig en zeventig leek Nederland overwegend progressief, maar onder de oppervlakte waren conservatieve krachten al sterk aanwezig – met De Telegraaf als grootste krant en de TROS als grootste omroep. Dat sluimerende ongenoegen brak pas rond 2000 door met de opkomst van Pim Fortuyn. Het leek toen een plotselinge omslag, maar in werkelijkheid was het al decennia in opbouw. Zo werkt het vaak: elke vooruitgang roept een tegengeluid op, dat zich pas later merkbaar manifesteert.’
' Te vaak wordt de Tweede Kamer gebruikt als theater: spektakel voor de tribune, felle oneliners en ruzietjes die direct op sociale media belanden. '
Wat als democratie verloren gaat?
Wat mensen aan democratie verliezen merken ze vaak pas wanneer het te laat is. Je kan rechten en vrijheden terzijde schuiven en denken dat het weinig uitmaakt, maar zodra je zelf slachtoffer wordt, begrijp je opeens waarom die bescherming zo belangrijk is. Dat zie je in de Verenigde Staten, en dat zal ook elders gebeuren: pas in het verlies wordt zichtbaar wat die rechten werkelijk betekenen.’
‘Hoe de toekomst eruitziet, is moeilijk te voorspellen. Internationale voorbeelden van alternatieven voor de democratie dienen zich aan, en zodra die succesvol lijken, zullen velen in de verleiding komen om te denken dat dit een betere weg is. Daar maak ik me zorgen over. Zeker omdat de macht van sociale media – en de grote technologieplatforms die erachter zitten – nauwelijks wordt beteugeld. Hun invloed is enorm en er is momenteel geen kracht die die mechanismen werkelijk kan tegenwerken. Dat zal onvermijdelijk gevolgen hebben voor de democratie zoals we die de afgelopen decennia hebben gekend.’
‘Mijn glazen bol is dus niet optimistisch. Toch maakt het veel verschil wanneer een overheid besluitvaardigheid toont. Dat hebben we gezien tijdens de coronacrisis en eerder bij de financiële crisis: op zulke momenten kijkt iedereen naar de overheid, en zodra er daadkrachtig gehandeld wordt, stijgen de waarderingscijfers voor de politiek aanzienlijk. Natuurlijk volgt daarna kritiek, protest, debat – dat hoort erbij. Maar het vermogen om in cruciale situaties knopen door te hakken is essentieel. En dat is precies wat nu ontbreekt, terwijl er meerdere grote dossiers liggen die om doortastend handelen vragen.’
Advies voor de politiek
‘Wat zou helpen, is als de volksvertegenwoordiging zichzelf weer serieus zou nemen als instituut. Te vaak wordt de Tweede Kamer gebruikt als theater: spektakel voor de tribune, felle oneliners en ruzietjes die direct op sociale media belanden. Soms wel meerdere keren tijdens één zitting. Dat levert geen oplossingen op, het vergroot alleen het sentiment en het wantrouwen. Wat echt nodig is, is dat parlement en regering samen sturen op regeerbaarheid en oplossend vermogen. Wetgeving moet werkbaar zijn, uitvoerbaar, en gericht op het aanpakken van de grote problemen. In de afgelopen tien jaar is er vooral veel regelgeving geproduceerd die nodeloos ingewikkeld bleek en niet uitvoerbaar was voor de instanties die ermee moesten werken. Dat is funest voor vertrouwen én voor effectiviteit.’
‘Daarom is het cruciaal dat politici compromissen durven sluiten en niet blijven hangen in partijretoriek. Met de komende verkiezingen lijkt een middenkabinet onvermijdelijk. Dat vraagt om leiders die hun campagnebeloften durven relativeren en zoeken naar wat bindt. Zo’n kabinet zou zich moeten concentreren op enkele grote dossiers die al te lang blijven liggen – woningbouw, stikstof, migratie – en die gezamenlijk oplossen, voorbij de eigen partijprogramma’s. Dat zou een productieve regering kunnen opleveren. In ieder geval veel beter dan de onwerkbare coalities van de afgelopen tien jaar, die elkaar vooral in de weg zaten en lange demissionaire periodes hebben veroorzaakt.’
‘We moeten ons hoe dan ook blijven realiseren hoe kwetsbaar de fundamenten van onze democratie zijn. Rechten en instituties die vanzelfsprekend lijken, kunnen snel onder druk komen te staan. Het borgen van de rechtsstaat, het bewaken van pluriformiteit in de media en het serieus nemen van de vertegenwoordigende politiek zijn daarin cruciaal. Aanvullende vormen van burgerparticipatie kunnen waardevol zijn, maar mogen nooit het alternatief worden voor georganiseerde politiek. Democratie is er om diepe belangentegenstellingen te coördineren en die verantwoordelijkheid kan niet worden gedelegeerd. Juist daarom vraagt dit stelsel om onderhoud, waakzaamheid en professionaliteit – en om het besef dat vrijheid en gelijkheid niet alleen verworvenheden zijn, maar ook telkens opnieuw beschermd moeten worden.’
Spoedcursus Democratie
Wereldwijd staat democratie onder druk: rechten worden ingeperkt, macht concentreert zich en groepen worden buitengesloten. Laten we dit zomaar gebeuren? Nee! Kies voor échte democratie. Doe de spoedcursus.
Deze spoedcursus is een wake-up call én een toolkit: hoe hou je je volksvertegenwoordigers scherp en wat kan jij doen voor meer democratie?
