‘Onze democratie is niet bestand tegen de impact van sociale media’
Wat gebeurt er met de democratie als sensatie belangrijker wordt dan inhoud en de stem van de rede steeds zachter klinkt? Schrijver, econoom en journalist Marcia Luyten ziet hoe kortetermijndenken, sociale media en marktwerking onze democratische veerkracht onder druk zetten. Toch blijft ze hoopvol.
‘Toen het kabinet viel, dacht ik als eerste: o mijn god, ik heb echt geen zin in opnieuw dat hele circus. Dat eindeloze gedoe van debatten, hijgende peilingen en partijleiders die elkaar uitsluiten. Natuurlijk was ik blij dat dit sloopkabinet eindelijk gevallen was, maar tegelijk had ik een enorme weerzin tegen het politieke spel dat meteen weer op gang kwam. Dat pionnenspel van wie met wie, en vooral wie níét met wie. Dat is voor mij politiek met de kleinste p.’
‘Maar we kunnen ons geen stilstand veroorloven. We staan voor zulke grote opgaven, zulke enorme uitdagingen. Tegelijkertijd valt me op dat het vooral gaat over de zogeheten bread and butter issues: wonen, zorg, migratie. Allemaal belangrijk, zeker. Maar de echt grote thema’s – de kwesties die onze toekomst bepalen – kwamen tijdens de campagnes nauwelijks aan bod. Terwijl er zoveel speelt. De oorlog in Oekraïne, bijvoorbeeld. Als Rusland daar wint, belanden we niet langer in een hybride oorlog, maar in een directe confrontatie. Oekraïne heeft het best getrainde leger van Europa; stel je voor dat dat in Russische handen valt.’
‘Ook zie je hoe artificiële intelligentie over ons wordt uitgerold, net als destijds sociale media, zonder wat voor regulering dan ook, met als enige rationaliteit die van de vrije markt. De macht van techbedrijven over ons leven groeit met de dag, maar in de verkiezingsdebatten hoor je er niemand over.’
‘Ik begrijp het wel – je moet het opnemen tegen populisten, en dan win je geen stemmen met verhalen over AI of Europa. Maar als ik nadenk over wat democratie werkelijk is, vind ik het onbegrijpelijk dat de grote vragen van onze tijd buiten beeld blijven. Dat de politiek zich zo laat meeslepen door de korte termijn, terwijl de toekomst juist nu om visie, moed en verbeeldingskracht vraagt.’
Kortetermijnvisie regeert
‘Sinds de kabinetten-Rutte is er eigenlijk geen visionaire langetermijnpolitiek meer gevoerd. We zijn gestopt met herstructureren, met nadenken over de toekomst, en daardoor stapelen de acute problemen zich op. Alles vraagt om onmiddellijke oplossingen, waardoor de fundamentele vraagstukken niet meer worden besproken. Dat is niet alleen opmerkelijk, maar ook onwenselijk.’
‘In een ideale democratie zouden verkiezingen juist de afspiegeling zijn van wat we als samenleving belangrijk vinden, en waarover we met elkaar in gesprek willen zijn. Het zegt ook iets over de huidige staat van onze democratie. Die verkeert in zwaar weer, dat is duidelijk. Er is een soort perfecte storm ontstaan, waarin alles tegelijk op ons afkomt. En onze democratie, zoals die ooit is ontworpen, is daar niet tegen opgewassen. Waar onze telefoons voortdurend beveiligingsupdates krijgen, is onze democratie sinds haar ontwerp eigenlijk hetzelfde gebleven. We hebben haar niet aangepast aan de enorme technologische veranderingen van de afgelopen decennia.’
' De macht van techbedrijven over ons leven groeit met de dag, maar in de verkiezingsdebatten hoor je er niemand over. '
Sensatie
‘Door sociale media, en het ontbreken van iedere regulatie, is er een kracht in de democratie geslopen die haar van binnenuit ondermijnt. De algoritmes van de techbedrijven zijn gebouwd op aandacht – en aandacht verkoopt het beste via sensatie, woede en angst. Fake news wordt zeven keer sneller gedeeld dan waarheidsgetrouwe informatie. Negatieve berichten verspreiden zich zeven keer sneller dan positieve. En dat past naadloos bij het verdienmodel van de populisten, die ook floreren bij verontwaardiging en ophef.’
‘Dat is waarom sociale media en radicaal-rechtse populisten elkaar zo goed versterken. Ze hebben hetzelfde mechanisme: prikkelen, provoceren, mensen boos maken. Wilders bijvoorbeeld – zeker in eerdere campagnes – wist dat feilloos te bespelen. Hij appelleert aan hetzelfde deel van het brein dat wordt geactiveerd bij bijvoorbeeld gamen: de voortdurende kick, de adrenaline, de sensatie van winnen of verliezen. Jongeren stemmen massaal op figuren als Wilders, Baudet, Trump – niet per se omdat ze inhoudelijk overtuigd zijn, maar omdat ze meebewegen met dat ritme van kicks, lachen, bespotten, woede.’
‘Sensatie wint het van nuance, snelheid van diepgang. En dat is dodelijk voor een systeem dat juist gebouwd is op reflectie, overleg en afweging. De algoritmes van sociale media belonen extremen – hoe heftiger je bent, hoe meer aandacht je krijgt. En zo drijft alles steeds verder uit balans.’
Fundamenten onderuitgehaald
‘Er moet een hoop veranderen, maar ik blijf optimistisch. Allereerst moet de politiek razendsnel sociale media en artificiële intelligentie reguleren, en zorgen voor Europese alternatieven voor de hele digitale infrastructuur – met moderatie die werkt, transparante algoritmes en een verbod op algoritmes die sensatie en haat belonen. Wat AI betreft, dit is pas het begin. Je ziet al steeds vaker video’s voorbijkomen die bijna niet meer van echt te onderscheiden zijn. Als we niet meer kunnen onderscheiden wat echt is en wat niet, als zelfs doorgewinterde journalisten het niet altijd meer zien, dan kunnen we uiteindelijk niks meer geloven. Dan rest alleen nog de politicus die je live hebt zien spreken. Dat is een democratisch vacuüm.’
‘Kijk, in iedere democratie heb je een tijdelijke overeenstemming over de waarheid nodig. Feiten die telkens weer betwistbaar zijn, omdat er nieuwe inzichten komen, maar die wel als vertrekpunt gelden. Drie instituties certificeren die voorlopige waarheid: de rechterlijke macht, de wetenschap en de journalistiek. Dat zijn pijlers onder de democratie. En het is geen toeval dat populisten wereldwijd precies díe drie aanvallen. Je ziet het bij Trump, je ziet het bij Orbán, en je ziet het ook dichter bij huis wanneer de Raad van State door de BBB openlijk ter discussie wordt gesteld omdat uitspraken politiek onwelgevallig uitpakken. Journalisten worden bedreigd, wetenschappers weggezet, rechters in twijfel getrokken. Als die fundamenten eroderen, zakt de democratie naar beneden.’
' Ik hoop dat we ons herinneren dat democratie niet iets is wat je één keer in de vier jaar doet, maar iets wat je elke dag leeft. '
Met elkaar iets opbouwen
‘Op economisch vlak zien we iets anders dat echt anders zal moeten. Een samenleving verdraagt maar een zekere mate van ongelijkheid. Inkomensongelijkheid valt in Nederland nog mee, maar de vermogensongelijkheid is sinds de jaren tachtig enorm toegenomen. De marktwerking is heilig verklaard en heeft publieke goederen uitgehold. Woningcorporaties moesten zich als bedrijven gedragen, huizen verkopen, winst maken – dat was een sloopbal door wat we samen hadden opgebouwd. De crisis van 2008 is veroorzaakt door een financieel systeem dat alleen nog om geld draaide, en de rekening is betaald door de midden- en onderklasse. Dan is het niet vreemd dat mensen zeggen: dit systeem werkt niet voor mij. De fik erin. En dat sentiment weten populisten feilloos te raken.’
‘Toch zie ik in de samenleving ook iets hoopvols. Herman Tjeenk Willink zei eens tegen me: je hebt het steeds over de representatieve democratie, maar je vergeet de maatschappelijke democratie. En dat klopt. Die is springlevend. Overal zijn mensen bezig met elkaar iets op te bouwen: coöperaties, broodfondsen, lokale initiatieven waarin het niet draait om winst, maar om nabijheid, welzijn en duurzaamheid.’
‘Wat mij betreft ligt dáár uiteindelijk de sleutel: die maatschappelijke democratie integreren in de representatieve. Burgerberaden zijn daarin een prachtig instrument. Als je mensen van allerlei achtergronden samenbrengt en ze laat spreken over grote thema’s, blijkt dat ze veel makkelijker tot consensus komen dan politici. Dáár leeft democratie nog echt. En misschien is dat uiteindelijk de kern van mijn hoop: dat we ons herinneren dat democratie niet iets is wat je één keer in de vier jaar doet, maar iets wat je elke dag leeft.’
Spoedcursus Democratie
Wereldwijd staat democratie onder druk: rechten worden ingeperkt, macht concentreert zich en groepen worden buitengesloten. Laten we dit zomaar gebeuren? Nee! Kies voor échte democratie. Doe de spoedcursus.
Deze spoedcursus is een wake-up call én een toolkit: hoe hou je je volksvertegenwoordigers scherp en wat kan jij doen voor meer democratie?
