‘Democratie is een oefening die we samen volhouden’
Wat vereist het om de democratie scherp te houden? Sommige denkers richten hun pijlen op de politiek, maar filosoof, schrijver en voormalig Denker der Nederlanden Marjan Slob gelooft dat de verantwoordelijkheid óók sterk bij onszelf ligt: democratie creëren we met elkaar. Ze vertelt waarom democratie geen perfectie hoeft te beloven en hoe we er samen, in kleine en grote daden, zorg voor kunnen dragen.
‘We snappen allemaal wat democratie inhoudt: je mag vrij denken, zijn wie je wil zijn, je mening geven. Dat is wezenlijk, en dat voelen we ook. Maar we lijken soms te vergeten dat democratie geen vaststaand gegeven is. Het is historisch kwetsbaar en cultureel veranderlijk. Wat het betekende in de Griekse stadstaat is bijvoorbeeld ook anders dan wat wij er nu onder verstaan. En democratie is een menselijke prestatie, opgetild met moeite, overredingskracht en moed, en dus ook weer plat te trappen. Dat zie je in de Verenigde Staten als serieuze dreiging, en in Europa, in landen als Hongarije en misschien zelfs Italië, waar het er echt om spant.’
‘Kritiek is onmisbaar; dat vormt zelfs een vitaal onderdeel van democratisch samenleven. Je moet kunnen zeggen wat jij kwalijk vindt in de gang van zaken. Maar er is een verschil tussen gerichte, zorgvuldig onder woorden gebrachte, kritiek en het blind inbeuken op ‘de politiek’ of ‘de overheid’ in het algemeen. Het eerste kan bijdragen aan verbetering, het tweede sloopt. Democratie is namelijk een poging om uit een veel slechtere situatie iets waardevols op te bouwen. Het is nooit perfect en dat hoeft ook niet. Het idee dat mensen zich beroofd voelen omdat de democratie niet perfect is vind ik eigenlijk heel vreemd. Niemand heeft ooit beloofd dat het perfect zou zijn.’
Eigen verantwoordelijkheid
‘Daarnaast is democratie iets wat wij samen maken. Sinds de dood van God – en daarmee bedoel ik dat er geen externe autoriteit meer is die ons vertelt hoe het moet – moeten wij het zelf uitzoeken. We klungelen maar wat aan, en dat is voor veel mensen onverdraaglijk. We zijn gewend dat ouders, leraren of cultuurregels bepalen hoe het hoort. Beseffen dat niemand het zeker weet en dat iedereen feilbaar is, is moeilijk. Het is vaak makkelijker om te schoppen tegen wie autoriteit vertegenwoordigt dan om te erkennen dat we allemaal maar proberen – en soms ook fouten maken.’
‘Maar uiteindelijk ligt in een democratie de verantwoordelijkheid óók bij jezelf. Dat is eng. Hoe draag je wat er allemaal gaande is? Ik weet het zelf vaak ook niet. Toch denk ik dat je het beter onder ogen kan zien en er het beste van moet maken. Democratie is voor mij dan ook een heel dierbare poging, misschien wel de beste die we hebben. Maar succes is nooit gegarandeerd, en we weten niet waar het heen gaat – zeker in een land als Nederland, waar zoveel verschillende waarden en normen samenleven. Dat komt nooit helemaal op één lijn. Er zullen altijd waarden conflicteren, en democratie is een manier om daar zo vreedzaam mogelijk mee om te gaan. Maar het zal uiteindelijk altijd neerkomen op eindeloos gedoe, frustratie en soms compromissen die je liever niet had gezien.’
‘Zelf heb ik bijvoorbeeld nog nooit een regering gekend waarin de partij waarop ik stemde de boventoon voerde. Mijn waarden zijn groen, duurzaam en toekomstgericht: die zie ik zelden terug in een regeringsakkoord. Dat is frustrerend en teleurstellend. Toch heb ik dat als democraat maar te slikken, want leven in een niet-democratie zou ik nog veel erger vinden.’
' Democratie beperkt zich niet tot Den Haag; het is wat wij met elkáár ondernemen. '
‘Alleen samen kan je iets opbouwen’
‘Tegelijk blijft het moeilijk te verteren dat wat mij dierbaar is – natuur, dieren, biodiversiteit, een leefbare toekomst – voor anderen vaak zo onbeduidend lijkt. Ik zou zo de helft van mijn bezit opgeven als ik wist dat het goed besteed werd. Het voelt vervreemdend en pijnlijk dat wat voor mij zo belangrijk is voor zoveel mensen nauwelijks telt. Toch weet ik: ik zit met mijn medeburgers in hetzelfde schuitje. Als mijn waarden niet de boventoon voeren, dan heb ik dat te accepteren. Want zodra ik zeg: “ik weet het beter, dit gaat er toch gebeuren”, plaats ik mezelf boven de ander en laat ik mijn waarden domineren.’
‘Natuurlijk mag ik staan voor wat mij vreugde en geluk geeft, maar dat is iets dat ik iedereen gun. Een zogenaamde ‘groene dictatuur’ zou ik daarom verschrikkelijk vinden. In mijn zwakke momenten fantaseer ik er wel eens over, maar ik weet: dat zou oneindig erger zijn. Want ook al ligt dat in mijn straatje, het zou betekenen dat anderen in hun ideeën en manier van leven worden onderdrukt. Democratie garandeert mij tenminste dat ik mag proberen naar mijn waarden te leven – en dat gun ik ook mijn tegenstanders.’
‘Vrijheid van spreken is belangrijk, maar minstens zo wezenlijk is de vrijheid om je te verenigen. Alleen samen kan je iets opbouwen, omdat je elkaar aanvult en bemoedigt. Juist daar ontstaan nieuwe vormen van zorg en samenwerking, zoals ik zie bij vernieuwende vormen van zorg die leden van bijvoorbeeld Extinction Rebellion voor elkaar hebben. Zulke dingen bedenk je niet alleen; ze groeien in gezamenlijk experimenteren en verbinden.’
‘En dat hoeft niet altijd spectaculair te zijn, zoals je vastlijmen aan een schilderij of snelweg. Het gaat net zo goed over alledaagse initiatieven: iemand die een buurtpoel onderhoudt en daar kennis van waterdiertjes voor inbrengt, of bewoners die samen nadenken over de energietransitie in hun wijk. Dat soort dingen vergen vaak technische en juridische kennis die niet iedereen heeft. Juist door te verenigen kan je kracht maken. Soms zelfs op heel praktische manieren: ik ben een van de mensen van wie de gegevens zijn gelekt bij het bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker. Een collectieve claim indienen tegen zo’n commercieel bedrijf is dan een manier om ze te confronteren – iets wat ik in mijn eentje nooit had kunnen doen. Ook dat is democratisch burgerschap.’
‘Daarin ligt ook houvast, zeker wanneer je je machteloos voelt omdat de politiek niet weerspiegelt waar jij in gelooft. Door iets op te pakken waar je hart ligt, groot of klein, krijg je grip op de werkelijkheid. Je ontmoet anderen, voelt verbondenheid, en ervaart vreugde. Je hoeft niet passief te blijven; je kan je eigen manier van leven vormgeven. Dat geeft moed, vreugde en grip.’
' Democratie vraagt dat je toelaat dat anderen anders in het leven staan. '
Gezamenlijke poging
‘Via internet kan je je verbinden met mensen over de hele wereld, mensen die je nooit hebt ontmoet maar met wie je een ideaal deelt. Natuurlijk is je invloed als individu beperkt, een druppel misschien, maar samen vormen we de oceaan.’
‘Democratie is voor mij geen zaak die zich beperkt tot Den Haag, noch tot eindeloos vergaderen of rapporten doorspitten. Het is wat wij met elkaar ondernemen, groot of klein, lokaal of mondiaal. Het is het weefsel dat ontstaat wanneer mensen zich verbinden met wat zij belangrijk vinden, op hun eigen terrein. Dat besef vraagt om een bepaalde mindset: de erkenning dat democratie altijd een gezamenlijke poging is, nooit af, nooit perfect, maar telkens weer een zoektocht naar manieren van samenleven. Vanuit dat inzicht keert de vraag automatisch terug naar jezelf: hoe doe jij het, wat draag jij bij? Dat kan scherpe kritiek zijn, maar altijd in het bredere licht van hoe we het samen beter kunnen maken.’
‘Die oefening is niet eenvoudig. Democratie vraagt dat je toelaat dat anderen anders in het leven staan, soms met dezelfde waarden in een andere rangorde, soms met totaal andere overtuigingen. Juist wanneer iets je diep raakt, is dat moeilijk. Toch is dat de kern: vasthouden aan je eigen waarden en tegelijk de gelijkwaardigheid van de ander erkennen. Ik voel mijn waarden sterk, maar moet accepteren dat een ander dat ook doet. Wat doen we dan? Voor mij is dát democratie.’
‘Het lukt me niet altijd, maar juist dat besef werkt als correctie. Want zonder die oefening raken we steeds verder in stammenstrijd en polarisatie. Democratie is geen vanzelfsprekendheid, maar een voortdurende oefening – één die we alleen samen kunnen volhouden.’
Spoedcursus Democratie
Wereldwijd staat democratie onder druk: rechten worden ingeperkt, macht concentreert zich en groepen worden buitengesloten. Laten we dit zomaar gebeuren? Nee! Kies voor échte democratie. Doe de spoedcursus.
Deze spoedcursus is een wake-up call én een toolkit: hoe hou je je volksvertegenwoordigers scherp en wat kan jij doen voor meer democratie?
