Mary Wollstonecraft: de eerste van een nieuwe soort

Mary Wollstonecraft was een onverschrokken vrouw. In een tijd die even tumultueus was als haar eigen korte leven – ze werd 38 jaar – probeerde ze zich met verve te ontworstelen aan de strakke regels die vrouwen kregen opgelegd. In 1929 schreef de feministische schrijver Virginia Woolf over haar: ‘She is alive and active, we hear her voice and trace her influence even now among the living.’ Wollstonecraft was niet alleen onverschrokken, ze leidde ook een hartstochtelijk en onconventioneel leven. Ze had buitenechtelijke affaires, woonde ongehuwd samen en van een van haar geliefden kreeg ze een buitenechtelijk kind. Toen deze geliefde haar verliet, sprong ze na wikken en wegen – ze noemde het later een rationeel besluit – in de Theems. Dat ze dit kon navertellen had ze te danken aan een toevallige voorbijganger die haar uit het water redde. Toen deze delicate feiten na haar dood bekend werden, waren haar tijdgenoten gechoqueerd en lag haar naam aan diggelen. Het kwam mensen met een conservatieve agenda ook best goed uit om deze progressieve vrouw neer te zetten als symbool van moreel verval.

Wollstonecraft leefde in een opstandige tijd.Toen in 1789 de Franse Revolutie uitbrak, reisde ze spoorslags af naar Parijs. Daar werd geschiedenis geschreven en daar wilde ze aan bijdragen. Ze mengde zich in de pamflettenstrijd, stak alle beroemde pamfletteers naar de kroon en publiceerde haar A vindication of the rights of men (1789).

Een paar jaar later verscheen haar meest invloedrijke werk: A vindication of the rights of woman (1792). Hierin hield ze een baanbrekend pleidooi voor gelijke rechten voor mannen én vrouwen. Van die gelijke rechten kwam helaas weinig terecht. De Franse Revolutie mondde uit in een periode van fanatieke terreur. Niet alleen vertegenwoordigers van het oude, aristocratische regime, maar ook idealisten met een ánder beeld van de revolutie werden gearresteerd of onthoofd. Wollstonecraft kon ternauwernood een arrestatie omzeilen. Tegelijk bleef ze de idealen van de Franse Revolutie trouw, zoals wel meer van haar vrienden deden. Uniek was ze in de manier waarop ze haar idealen bleef verbinden aan kritiek op het gangbare beeld van vrouwen. Zo diende ze de conservatieve filosoof Edmund Burke van repliek toen hij de revolutie veroordeelde en de Franse koningin Marie Antoinette bewierookte als het elegante toonbeeld van aristocratische deugden.

Wollstonecraft draaide dit om: die ‘aristocratische deugden’ zetten vrouwen juist aan tot manipulatief gedrag, omdat ze aan het hof vooral om hun schone charmes werden gewaardeerd en alles via hun machtige echtgenoot gedaan moesten krijgen. Bovendien was hun voornaamste aristocratische deugd het baren van een mannelijke erfgenaam. Dezelfde Burke beklaagde zich over de duivelse hysterie van de vrouwen die ten tijde van de revolutie het koningspaar uit hun paleis richting de gevangenis hadden begeleid. Hysterie werd toentertijd als een typisch vrouwelijke eigenschap gezien. Wollstonecraft praatte die hysterie niet goed – laat staan laat staan de onthoofding van het echtpaar een paar jaar later verweet Burke al te makkelijk tegen deze vrouwen uit het volk te kiezen.

Wollstonecraft pleitte voor gelijke rechten voor mannen en vrouwen, waarbij ze een hoofdrol zag weggelegd voor goed onderwijs. Met goede scholing kunnen vrouwen ook medicijnen of politieke wetenschap studeren of het zakenleven ingaan. En alleen door onderwijs kun je je ontplooien tot een onafhankelijke, veelzijdige persoonlijkheid, met een goed ontwikkeld denkvermogen. Ze ontkende niet wat in haar tijd zo’n beetje de opinio communis was: dat vrouwen zich oppervlakkiger tonen dan mannen, en zich vaak gedragen als speeltjes of als versiering.

Maar Wollstonecraft zocht de oorzaak daarvan niet in een gebrek aan rationeel en moreel denkvermogen bij vrouwen, maar in de structurele miskenning daarvan. Ze schreef dan ook: ‘Taught from their infancy that beauty is woman’s scepter, the mind shapes itself to the body, and, roaming round its gilt cage, only seeks to adorn its prison.’ Dat het volgens haar hierbij gaat om een maatschappelijk probleem is een verstrekkende gedachte met revolutionaire gevolgen. Zo hield zij de samenleving een kritische spiegel voor: vrouwen kunnen zich alleen ontplooien als zij dezelfde, fundamentele rechten hebben als mannen. Tegelijk wees zij vrouwen op hun verantwoordelijkheid: het recht om je te ontwikkelen betekent ook de opdracht iets te betekenen voor de maatschappij. Die heeft onafhankelijke persoonlijkheden nodig; mannen én vrouwen die zichzelf willen vormen en zich oefenen in de kunst van het leven. Zo kan iedereen tot de nieuwe soort behoren die Wollstonecraft voor ogen had.

• Lees meer over Wollstonecraft in de Humanistische Canon
• Luister het radioportret van Mary Wollstonecraft
• Lees meer verhalen in HUMAN INC.