Filosofiecafé Wageningen | Maarten van Buuren: Quantum, de Oerknal en God

In zijn lezing keert Maarten van Buuren terug naar het inzicht van Spinoza: ‘God is natuur’. Dit inzicht is na de 18e eeuw langzaam verlaten met de opkomst van de moderne natuurkunde. Hierdoor verloor de natuur langzaamaan haar goddelijke en mystieke status. Wetenschappers kregen meer en meer het idee dat alles meetbaar was en dat het een kwestie van tijd zou zijn voordat de mens de natuur volledig zou hebben doorgrond. Echter, dit optimistisch geloof in de meetbaarheid van de wereld om ons heen werd abrupt op losse schroeven gezet in 1925, door de natuurkundige en Nobelprijswinnaar Heisenberg. Hij liet met behulp van kwantummechanica zien dat het gedrag van deeltjes op atomair niveau niet te bepalen is en dat er altijd een bepaalde mate van onzekerheid of onbepaaldheid in de metingen schuilt. Deze onbepaaldheid geldt niet alleen voor een atoom maar ook voor voorwerpen die we in het dagelijks leven kunnen waarnemen. Er blijkt een kloof te gapen tussen onze waarnemingen en de dynamiek waaruit alles voortkomt. Zonder wiskundige formules en zonder dat natuurkundige voorkennis bij de toehoorder nodig is, verkent Maarten van Buuren deze kloof. Hij legt op toegankelijke wijze uit hoe de wereld die wij waarnemen in feite niets anders is dan een voor ons zichtbare weergave van de sporen die subatomaire deeltjes hebben achtergelaten. Waar die deeltjes vandaan komen en hoe ze er voor het moment van onze waarneming uitzagen zal voor ons altijd onbekend gebied blijven. We kunnen er slechts in metaforen of in wiskundige formules over spreken. Van Buuren vertelt ons waarom hij meent dat het idee dat alle natuurprocessen gehoorzamen aan de wet van afkoeling en verval herzien dienen te worden. Volgens Van Buuren gaat aan afkoeling en verval een dynamische impuls vooraf waaruit alle dingen ontstaan en die energie levert voor alles wat groeit en bloeit. Deze ‘vormkracht’ is de motor van het universum. Deze visie op de wereld en het universum is een andere dan Descartes en het Christendom bijvoorbeeld hebben: deze hebben een dualistische wereldvisie omdat zij uitgaan van enerzijds het materiële (de dingen) en anderzijds het immateriële (het denken, of geest of God, of ziel of bewustzijn). Maarten van Buuren, daarentegen, volgt de monistische visie van zijn twee grote voorbeelden, Spinoza en Heisenberg. Evenals hen bestempelt hij deze dynamische grondstructuur van de natuur als ‘God’ en ook als ‘vormkracht’ die dus niet boven of buiten de werkelijkheid moeten worden gedacht, maar in alle dingen zelf aanwezig is en, zo meent Van Buuren, dus ook in ons zelf.

Maarten van Buuren (1948) is als emeritus-hoogleraar moderne Franse taal- en letterkunde verbonden aan de Universiteit Utrecht. Hij schrijft regelmatig over geschiedenis, kunst en literatuur. Daarnaast is hij auteur van diverse toegankelijke werken over onder andere Spinoza en levenskunst.