Ethiek en waterbeheer. Het zijn wellicht niet twee domeinen die je direct met elkaar in verband brengt. Toch is dat precies wat Neelke Doorn combineert in haar leeropdracht bij de TU Delft.
“Het is het goed dat de overheid initiatief voor klimaatadaptatie en ecologisch beheer van onze leefomgeving stimuleert, maar ze moet er wel voor zorgen dat ze hierbij niet onbewust groepen uitsluit”, vertelt Neelke Doorn werd in 2017 benoemd tot hoogleraar ‘Ethics of Water Engineering’ bij de TU Delft. Daarnaast is zij vanuit de Stichting Socrates hoogleraar ‘Humanisme in relatie tot techniek en klimaatverandering’ aan dezelfde universiteit. Vrijdag 16 november hield ze haar oratie onder de titel Waarden in water.
Waterbeheer is een actueel vraagstuk. Zeker na bijna de heetste zomer ooit in Nederland gemeten. Doorn: “Ja, het is bijzonder. Nederland, waar het waterbeleid vaak gericht is op veiligheid tegen overstromingen, moest zich deze zomer vooral bezighouden met waterschaarste. Overigens speelt ook dan veiligheid tegen overstromingen een belangrijke rol: het is wettelijk vastgelegd dat in tijden van waterschaarste de kwaliteit van de dijken de hoogste prioriteit heeft. Dus ook bij waterschaarste wordt er eerst voor gezorgd dat de waterstanden in de rivier hoog genoeg zijn zodat de grond van de dijken niet te droog wordt, waarmee afschuiving zou optreden. Op de tweede plaats komt de drinkwatervoorziening. ”
Ter nuancering, het hoog genoeg houden van de waterstand in de rivieren betreft zogenaamd ‘niet-consumptief’ gebruik van water, dus het strijdt niet echt met onze drinkwatervoorziening.
In verhouding met het buitenland, is het in Nederland goed geregeld, denkt Doorn. In Nederland zal de drinkwatervoorziening niet snel in gevaar komen. In het buitenland is dat soms wel het geval en kan toegang tot drinkwater echt strijden met andere toepassingen.
Verdeling van water
“In veel landen in Afrika zien we dat watergebruik ten behoeve van grootschalige irrigatie strijdt met de drinkwatervoorziening voor mensen. Ook zien we dat mensen in landelijke gebieden vaak een veel slechtere toegang tot water hebben dan bewoners van stedelijke gebieden. Dit zijn verdelingsvraagstukken waar we niet alleen met een economische bril naar moeten kijken. Toegang tot water is echt een mensenrecht; dat is enkele jaren terug ook door de Verenigde Naties erkend.”
Doorn:“Naast dat klimaatverandering op zich al flinke waterproblemen veroorzaakt, zien we ook dat waterproblemen sommige groepen veel harder treffen dan anderen en zullen, naarmate de temperatuurstijging doorzet, die verschillen ook groter worden, zo blijkt uit onderzoek van het Intergovernmental Panel of Climate Change (IPCC). Met name kleine eilandstaten worden hard getroffen. Maar ook binnen Nederland zien we dat er grote verschillen zijn tussen groepen mensen en tussen regio’s.”
Relatie overheid en burger
Binnen Nederland is met name de rol van de burger en de overheid interessant. Doorn heeft aan verschillende projecten meegewerkt om samen met economen de kosten en baten in kaart te brengen van beleid. Daarbij blijkt dat het uitmaakt hoe je de burger aanspreekt.
“Een veel voorkomende manier om de kosten en baten van grote projecten te bepalen is door mensen te vragen wat zij in hun rol als consument bereid zijn uit te geven. Daarmee kunnen we uitrekenen wat een snelweg of een waterkering of waterzuivering water kost en wat het oplevert. Als we mensen echter de vraag stellen wat de overheid zou moeten uitgeven, dan blijken er heel andere antwoorden te worden gegeven. Dan blijken waarden als verkeersveiligheid of milieu veel belangrijker te zijn dan bijvoorbeeld tijdwinst op een snelweg.”
Meer dan eigen belang
De burger moet dan verder kijken dan zijn eigen belang? “Uit die economische studies blijkt dus vooral dát de burger verder kijkt dan alleen zijn of haar eigen belang, zolang hij of zij ook wel in die rol van burger wordt aangesproken en niet in de rol van consument. Als je iemand als consument aanspreekt, dan gaat hij of zij zich ook eerder als consument gedragen. Er is een bekend voorbeeld van een kinderdagverblijf dat Michael Sandel ook bespreekt in zijn boek What Money Can’t Buy. Veel ouders kwamen te laat hun kinderen ophalen. Om dat terug te dringen besloot de eigenaar van het kinderdagverblijf boetes te heffen. Wat bleek, de ouders haalden hun kinderen niet eerder op maar kwamen alleen nog maar later, omdat ze meenden ‘betaald’ te hebben voor de tijd dat ze hun kind langer op het kinderdagverblijf hadden achtergelaten. Als burgers dus een rol krijgen in het waterbeheer moet je als overheid erop letten niet alles via financiële prikkels te willen sturen. Probeer mensen op een andere manier een gevoel van verantwoordelijkheid voor hun leefomgeving te geven en neem ze daarbij ook serieus.“
Autonomie
Als je kijkt naar de rol van overheid en de autonomie van de burger maakt Doorn zich wel wat zorgen.“Onder de noemer van verantwoordelijkheid en autonomie verwacht de overheid steeds meer van de burger. De overheid ondersteunt dat wel met bijvoorbeeld subsidies, maar soms is het aanvragen hiervan zo ingewikkeld dat het niet meer toegankelijk is voor iedereen. Vooral wijken met veel hoogopgeleide bewoners profiteren dan. Natuurlijk is het goed dat de overheid initiatief voor klimaatadaptie en bijvoorbeeld ecologisch beheer van onze leefomgeving stimuleert, maar de overheid moet er wel voor zorgen dat ze hierbij niet onbewust groepen of wijken uitsluit. Veel voorzieningen van gemeenten zijn niet geschikt voor alle groepen, bijvoorbeeld omdat het aanvraagproces nodeloos ingewikkeld zijn omdat er allerlei ambtelijke procedures gevolgd moeten worden.”
Happy few
Soms zijn de voorwaarden ook niet aanwezig om in één klap een buurt klimaatbestendig te maken, als je dat zou willen. “Ik denk een overheid dan goed moet kijken naar waar de bewoners van de wijk zélf behoefte aan hebben. Misschien is klimaatbestendigheid vooral een doel voor de gemeente en minder voor de bewoners zelf. Kijk als overheid waar je met de burgers samen kunt optrekken en probeer hen daar dan ook in te ondersteunen. In een echt inclusieve samenleving is autonomie niet een ideaal voor de happy few, maar iets waar een overheid ook een ondersteunende rol in speelt.”
Meer weten?
Lees meer over de socrateshoogleraren van de Stichting Socrates op de site van deze humanistische stichting
Meer over het onderzoek van Neelke Doorn vind je op de site van de TU Delft
Vrij denken, samen leven. Sinds 1946.
Blijf op de hoogte van acties voor een menselijker samenleving, inspirerend nieuws en evenementen.
"*" geeft vereiste velden aan