75 jaar van belang

‘Het humanisme is in deze tijd niet enkel een zaak van personen van studie en wijsgerige ervaring. Het humanisme is de grondslag van veler leven, een waarheid die niet enkel langs intellectuele weg te verwerven is. Het is de waarheid van ons leven.’ Met deze optimistische woorden deed het verenigingsblad Mens en Wereld verslag van de oprichtingsvergadering, die op 17 februari 1946 plaatsvond op de Keizersgracht 604 in Amsterdam. Het begin van het Humanistisch Verbond.

“Het Verbond werd opgericht in het gebouw van Vrij Nederland aan de Keizersgracht. Maar een week later werkte het Verbond enkel vanuit een woning in Utrecht met een geleende typemachine. Niet meer dan dat”, vertelt historicus Bert Gasenbeek aan de telefoon. Tot voor kort was hij directeur van het Humanistisch Historisch Centrum dat in 2020 is opgeheven. Ook publiceert hij veel over vrijdenken en humanisme. “Het was een groep enthousiaste niet-gelovige mensen die goede ideeën hadden. ‘s Avonds kwamen ze samen om het Verbond op te richten. Ze draaiden enkel op vrijwilligers.” Enkele van de oprichters waren Jaap van Praag, Jan Brandt Corstius, Henriette Polak-Schwarz en Garmt Stuiveling.

Waarom werd het Verbond juist toen opgericht? “Het is net na de Tweede Wereldoorlog en Nederland werd opnieuw opgebouwd. Hoe kwam het dat zoveel mensen niet weerbaar waren geweest tegen de verleidingen van het nazisme? In Nederland heerste het idee: mensen hadden gebrek aan levensbeschouwing. Dus moesten ze weer een protestante levensbeschouwing aanhangen, maar daar was oprichter van Praag het niet mee eens.”

“Van Praag wilde geen christelijke levensbeschouwing,” aldus Gasenbeek. “Maar een humanistische. Zodat mensen weer weerbaar zouden worden tegen het nihilisme. De tweede reden waarom het Verbond werd opgericht, was dat veel niet-gelovigen vonden dat ze als tweederangsburgers behandeld werden. Op allerlei plekken speelden ze de derde viool.” Het Humanistisch Verbond streed voor de gelijke rechten voor niet-gelovigen. Wat ze tegenwoordig nog steeds doen. Het zwaartepunt is wel verschoven door de ontkerkelijking en ontzuiling. Nu komt het Verbond meer op voor ongelovige vluchtelingen en geloofsverlaters van allerlei religies, zoals de islam.

Het Verbond bekent nu en toen geen politieke kleur. Hoewel in 1946 een groot deel van de achterban lid was van de PvdA. “Maar de achterban bestond niet alleen uit linkse mensen, maar ook uit vrijzinnigen, liberale rechtse mensen en mensen die niet politiek actief waren,” vertelt Gasenbeek. “Het thema politiek en humanisme was altijd een van de moeilijkste thema’s voor het Verbond. Een levensbeschouwing heeft automatisch een visie op hoe de samenleving en de maatschappij eruit moet zien, maar het Verbond wil geen partijpolitieke uitspraken doen.”

In de jaren tachtig zorgde een politieke kwestie zelfs bijna voor een breuk. “Door de anti-kernwapendemonstraties in 1981. Het hoofdbestuur weigerde zich uit te spreken over concrete maatregelen om het aantal kernwapens terug te dringen, terwijl de meerderheid van de leden dat wel wilde. Daarom richtten individuele leden, los van het Verbond, het Humanistisch Vredesberaad op. Het Verbond gedoogde het Vredesberaad.” Zo konden de humanisten toch meedoen aan de demonstratie: een breuk was voorkomen.

En nu bestaat het Verbond alweer driekwart eeuw. Wat voor mijlpalen zijn er de afgelopen jaren bereikt? “Tussen 1946 en nu is het humanisme een zeer gerespecteerde levensbeschouwing geworden. Het draagvlak voor het humanisme is ontzettend groot. Een voorbeeld: tijdens de 4-5 mei herdenkingen spreekt dit jaar een humanist.” Erwin Kamp, hoofd Dienst Humanistisch Geestelijke Verzorging bij defensie, houdt dit jaar voor het eerst in vijfentwintig jaar de bezinning tijdens de nationale dodenherdenking in de Nieuwe Kerk. “Dat was tot de jaren tachtig ondenkbaar.”

“Een andere erkenning dat humanisme als levensbeschouwing er toedoet, was de grondwetswijziging uit 1983.” Religie en levensbeschouwing werden in de grondwet gelijkgesteld. “Daarnaast is het Verbond het ankerpunt voor vele organisaties, zoals het Humanistisch Vormingsonderwijs, Universiteit van Humanistiek en de humanistisch geestelijke verzorging bij justitie, defensie en in de zorg. Zonder het Verbond gaan deze werkvormen teniet.”

“Maar de grootste mijlpaal is dat het Humanistisch Verbond nog bestaat,” sluit Gasenbeek mee af. “Dat klinkt misschien apart. Maar door de ontkerkelijking en ontzuiling hebben vele levensbeschouwelijke clubs een marginaal bestaan. Dat wij in deze moeilijke tijd nog bestaan en goede activiteiten hebben, is bijzonder. En dat we andere organisaties de mogelijkheid geven om te blijven bestaan. ”